قوانینی که گره چندانی از تسهیل ازدواج باز نکردند
سرویس اجتماعی-مهدی برازنده:
به گزارش کیهان، همزمان با شیوع کرونا و آن روزهای تلخ یکی از اتفاقات مثبتی که در کشورمان رخ داد، افزایش آمار ازدواج بود. بنا به گزارش مرکز آمار ایران، در سال 1397 بیش از 552 هزار واقعه ازدواج در کشور ثبت شد و به ترتیب در 1398 بیش از 530 هزار ازدواج و با آغاز همه‌گیری کرونا در سال 1399 بیش از 556 هزار و در سال 1400 بیش از 571 ازدواج، یعنی بالاترین نرخ ازدواج در چهار سال اخیر در کشور ثبت شد. در افزایش آمار ازدواج طی دو سال کرونایی 1399 و 1400، قطعاً افزایش مبلغ وام ازدواج، با وجود محدودیت‌هایی که هنوز هم کم و بیش در وصول آن وجود دارد، موثر بوده است، اما از سوی دیگر ساده گرفتن مراسم ازدواج، حذف تشریفات اضافی و آداب و رسوم مختلف و تجملات بیهوده و غیرضروری برای مراسم ازدواج بدون شک در افزایش این آمار بی‌تاثیر نبوده است؛ کمااینکه با فروکش‌کردن همه‌گیری کرونا در سال 1401 و طبق جدیدترین آمار اعلام شده در مورد نرخ ازدواج، 523 هزار ازدواج یعنی 3 درصد کمتر از سال 1400 شاهد ازدواج در کشورمان بودیم. البته در این میان نباید نقش افزایش برخی هزینه‌های ضروری زندگی ناظر به بحث تهیه و اجاره مسکن و برخی دیگر از مایحتاج و ملزومات تشکیل خانواده را نادیده گرفت، موضوعی که رفع بسیاری از آنها نیازمند دخالت دولت و مجلس و فراتر از توان جوانان است.
قانون «جوانی جمعیت»
چقدر در تسهیل ازدواج موثر بوده است؟
در سال‌های گذشته قوانین مختلفی از جمله قانون «جوانی جمعیت» یا «تسهیل ازدواج جوانان» به تحریر درآمده و مصوب شدند و با آنها قرار بود گره از تسهیل ازدواج افراد مجرد برداشته شود اما در عمل به دلیل جامع نبودن و عملیاتی نشدن، عملاً تاثیر چندانی جز ارائه برخی تسهیلات مانند افزایش میزان وام ازدواج نداشتند.
البته قانون جوانی جمعیت و مشوق‌ها و تسهیلات دیده شده در آن بیشتر بر روی مسئله ترمیم جمعیت و مقابله با بحران کاهش جمعیت تمرکز دارد اما طبیعی است که لازمه رسیدن به این هدف در گام اول تسهیل شرایط ازدواج و در ادامه افزایش جمعیت است. در عین حال صالح قاسمی، پژوهشگر حوزه جمعیت درباره قانون «جوانی جمعیت و تعالی خانواده» -که یک سال و نیم قبل به تصویب رسیده است- و میزان پرداخت و تاثیر آن در مسئله تسهیل ازدواج نظر مثبتی دارد.
قاسمی به کیهان گفت: «قریب به 47 متغیر در حوزه جمعیت احصاء شده است و در واقع حوزه جمعیت موضوعی چند متغیره و بسیار پیچیده است که ازدواج یکی از این متغیرها به حساب می‌آید. اگرچه سهم ازدواج در قانون «جوانی جمعیت و تعالی خانواده» سهم قابل توجهی به نظر می‌رسد، به‌ویژه آن‌که در ایران موضوع جمعیت و فرزندداری تنها در نهاد خانواده تعریف می‌شود، بنابراین ازدواج باید در سیاست‌های جمعیتی جایگاه خوبی داشته باشد؛ چنانچه در سیاست‌های کلی جمعیتی که دارای 14 ماده است، به موضوع جمعیت و تسهیل آن کاملاً توجه شده است. در قانون جوانی جمعیت موادی در زمینه تسهیلات ازدواج، از جمله تامین منزل یا خوابگاه متاهلی دانشجویان، همین‌طور در اولویت قرار گرفتن متاهلین برای دریافت منازل سازمانی در قانون جوانی جمعیت به صراحت دیده شده است. بنابراین به نظر می‌رسد پرداختن به موضوع ازدواج در قانون جوانی جمعیت به‌اندازه مکفی، فارغ از آن‌که چقدر از آن اجرا خواهد شد، پرداخته شده است.»
البته این پژوهشگر جمعیت، میزان اجرایی شدن قانون جوانی جمعیت را جدا از آن‌که چقدر به تسهیل ازدواج در آن پرداخته شده است، طبق اعلام سازمان بازرسی کشور بین 25 تا 30 درصد عنوان می‌کند و می‌گوید: «از دیدگاه من قانون جوانی جمعیت جامعیت دارد و قابل دفاع است، البته نه به این معنا که هیچ‌اشکالی نداشته باشد، چرا که حتماً هر قانونی‌اشکالاتی خواهد داشت. بنابراین اگر بتوانیم همین قانون را تا 60 درصد به اجرا برسانیم، قطعاً اثرگذاری خوبی در زمینه‌های مختلف به بار خواهد گذاشت.»
فارغ از این‌که قانون جوانی جمعیت طبق نظر این پژوهشگر حوزه جمعیت در حوزه ترمیم جمعیت و اجرای موارد تدارک دیده شده در آن چقدر موفق بوده است، شاید نتوان مواردی که وی به عنوان مصادیق توجه به امر ازدواج در این قانون مثال می‌زند را به عنوان توجه مکفی به تسهیل ازدواج جوانان در نظر گرفت باتوجه به اهمیت ازدواج که در نتیجه آن نرخ فرزندآوری هم افزایش می‌یابد، این قانون می‌توانست توجه بیشتری به موضوع ازدواج داشته باشد. پرواضح است که پیش‌نیاز افزایش جمعیت کشور، افزایش آمار ازدواج است.
قانون «تسهیل ازدواج»
چقدر به ازدواج جوانان کمک کرده است؟
یکی دیگر از قوانینی که در راستای تسهیل ازدواج تدوین و تصویب شده است، قانون «تسهیل ازدواج جوانان» مصوب سال 1384 است که متاسفانه این قانون نیز آن‌طور که باید عملیاتی نشده و آنچنان گرهی از تسهیل ازدواج باز نکرده است. در این قانون البته مواردی چون اختصاص مسکن موقت به زوج‌های جوان به مدت نهایتاً 3 سال، تشکیل صندوق‌اندوخته ازدواج جوانان برای کمک به اجاره مسکن زوج‌های نیازمند (بنا به تشخیص کمیته‌های سامان)، کمک به برگزاری مراسم ازدواج در تالارها و اردوگاه‌ها و همچنین اختصاص یک‌سری وام‌های‌اشتغال، ازدواج و مسکن نیز دیده می‌شود اما در عمل بسیاری از این موارد روی کاغذ مانده است.
قانون «جوانی جمعیت»
از قانون «تسهیل ازدواج» بهتر است
حجت‌الاسلام مهدی متقی‌فر، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی و توسعه اجتماعی جوانان وزارت ورزش و جوانان درباره اثربخشی قوانینی مثل جوانی جمعیت و قانون تسهیل ازدواج جوانان به کیهان می‌گوید: «قانون جوانی جمعیت در مقایسه با قانون تسهیل ازدواج خیلی اجرایی‌تر و عملیاتی‌تر جلو می‌رود، البته نواقص زیادی داشته و جای کار دارد اما روند رشد خوبی برای عملیاتی شدن مواد قانونی جهت تسهیل ازدواج و فرزندآوری و افزایش جمعیت طی می‌کند؛ مثلاً در رابطه با تسهیلات مربوط به افزایش وام ازدواج، این موضوع از نتایج قانون جوانی جمعیت است که امسال شاهد افزایش خوبی در میزان آن بودیم. ما در حال پیگیری هستیم تا مواردی که در قانون جوانی جمعیت در راستای تسهیل ازدواج است، محقق شود، همچنین تلاش می‌کنیم تا برخی قوانین مانند قانون تسهیل ازدواج احیا شود که یکی از آنها برپایی کمیته‌های سامان ازدواج است که خوشبختانه در سال گذشته محقق شد.»
بررسی و مطالعه مفاد موجود مرتبط با تسهیل ازدواج در دو قانون مذکور، با توجه به سطح عملیاتی شدن آنها، شرایط خوشایند و مطلوبی را درخصوص ترمیم وضعیت ازدواج در کشور ترسیم و تداعی نمی‌کند. به عنوان مثال اگرچه پرداخت وام ازدواج در برهه کنونی می‌تواند گره‌های موثری را در بدو زندگی مشترک باز کند، اما در نگاهی کلی‌تر مسئله افزایش ازدواج و نتیجتاً فرزندآوری نیازمند روش‌ها و برنامه‌های عمیق جامع و موثرتر است.
انتقاد دیگر در مورد همین تسهیلات افزایش یافته وام ازدواج، مشکلات مربوط به پرداخت و صف طویل متقاضیان دریافت آن است، چنانچه فاطمه قاسمپور، رئیس‌فراکسیون زنان مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر گفته است: «علی‌رغم اقدامات تقنینی مجلس و نظارت‌های پی‌در‌پی، همچنان شاهد استنکاف بانک‌های عامل از اجرای قانون هستیم و همین امر هم موجب شده بخش قابل توجهی از متقاضیان پشت نوبت بمانند. در سال ۱۴۰۱، یک میلیون و ۴۴۵ هزار نفر متقاضی وام ازدواج بودند که از این میزان صرفاً ۸۹۵ هزار نفر موفق به دریافت این تسهیلات شده‌اند و ۵۵۰ هزار نفر در نوبت قرار دارند.»
نقش فرهنگ و سبک زندگی در تسهیل ازدواج
جدا از حمایت‌های قانونی که نیاز است و یادآوری وظیفه مسئولان در قبال تسهیل شرایط ازدواج جوانان، نباید از این نکته مهم نیز غافل شد که در شرایطی که در سال‌های اخیر افزایش قیمت‌ها در بسیاری از ملزومات ضروری و غیر ضروری تشکیل زندگی مشترک از مسکن تا مخارج جاری دیگر، انگیزه بسیاری از جوانان مجرد را برای ازدواج به شکل کاذب یا واقعی تحت تاثیر قرار داده است، علاوه‌بر وظیفه مسئولان در بهبود شرایط و تلاش برای رفع موانع، خود جوان‌ها و خانواده‌ها نیز به سمت آسان‌گرفتن شرایط ازدواج قدم بردارند.
به نظر می‌رسد که می‌توان مانند دوران همه‌گیری کرونا که خانواده‌ها مجبور به ساده گرفتن مراسم و تهیه ضروریات ازدواج شدند، دوباره در اقدامی همگانی به این سمت و سو رفت حتی برگزاری برخی مراسمات تجملاتی و خرج‌های غیر لازم را اقدامی منفی تلقی کرد.
در این رابطه صالح قاسمی پژوهشگر حوزه جمعیت با تاکید بر این‌که علاوه‌بر حمایت‌های مالی، باید از نظر فرهنگی و تغییر آداب و رسوم در بین خانواده‌ها تحولاتی صورت بگیرد، می‌گوید: «عده زیادی از جوانان با امکانات حداقلی حاضرند تشکیل زندگی بدهند، اما آداب و رسوم غلطی که بعضاً بزرگ‌ترها به آن تقید دارند، دست و پای جوانان را بسته است. بنابراین پیوست فرهنگی و رسانه‌ای موضوع باید مهم‌تر از حمایت‌های مالی انگاشته شود، درحالی که متاسفانه چنین چیزی مشاهده نمی‌شود. همچنین احیای برخی آداب و رسوم گذشته، مثل سنت واسطه‌گری ازدواج می‌تواند بسیار کارگشا باشد.»
رهبر حکیم انقلاب اسلامی نیز در سال‌های گذشته بارها و بارها نسبت به ساده‌گرفتن ازدواج به خانواده‌ها تاکید کردند. ایشان در 26 بهمن سال 1398 در دیدار با جمعی از مداحان اهل بیت علیهم‌السلام فرمودند: « امروز یکی از مشکلات جامعه ما مسئله جوان‌ها [یعنی] مسئله اشتغال جوان‌ها و ازدواج جوان‌هاست. دختران و پسران جوان فراوان، [امّا] ازدواج دشوار و گاهی ناممکن است. خب باید کمک کنند؛ باید افراد در این زمینه‌ها کار کنند، تلاش کنند، باید فرهنگ‌‌سازی بشود. وقتی با تبلیغات چندجانبه و همه‌جانبه روی فرزندآوریِ کمتر تبلیغ می‌شود، می‌رسیم به وضعیت فعلی که آدم‌های وارد، نسبت به بیست‌سال دیگر، سی‌سال دیگر، از لحاظ پیر شدن کشور، پیر شدن جامعه هشدار می‌دهند. جامعه پیر نمی‌تواند به آن قلّه‌ها برسد؛ همه پیشرفت‌های ما تا امروز به برکت حضور جوان‌ها بوده است. بنده گفته‌ام که پیرها بلاشک نقش ایفا می‌کنند، امّا موتور، جوان‌هایند. اگر این جامعه محروم بماند از یک جمعیّت قابلِ جوان، دشمن بر این جامعه مسلّط خواهد شد. خب این فرهنگ‌‌سازی لازم دارد؛ فرهنگ‌‌سازی دست شما است. تشکیل خانواده فرهنگ‌‌سازی می‌خواهد، ازدواج آسان فرهنگ‌‌سازی می‌خواهد، سخت‌گیری نکردن در امر ازدواج فرهنگ‌‌سازی لازم دارد.»