پرسش:

اهداف مأمون از تزویج دخترش ام‌الفضل با امام جواد چه بود؟ و چرا امام جواد(ع) با علم به اینکه مأمون قاتل پدرش می‌باشد، تن به این ازدواج داد؟

پاسخ:

هدف مأمون از تزویج دختر خود با امام جواد(ع)

مأمون نسبت به علم و آگاهی و ذکاوت امام جواد(ع) آگاهی و شناخت کامل داشت، چنان‌که درباره آن حضرت می‌گوید: امام جواد را که من (برای دامادی خودم) برگزیدم برای برتری او است بر تمام اهل علم و فضیلت، با اینکه کم‌سن و سال است و شگفتی‌هایی در او وجود دارد. امیدوارم آنچه را من از او شناخته‌ام برای مردم آشکار شود و بدانند حق همان چیزی است که من درباره او اعتقاد دارم.(الارشاد، شیخ مفید، ص621) مأمون به دلایل سیاسی امام جواد(ع) را داماد خویش قرار داد، تا او را تحت نظر داشته باشد و کمی از نظر منفی شیعه نسبت به خودش بکاهد، و به همین جهت بنی‌عباس با عمل او مخالف بودند. طبری از مأمون نقل کرده و می‌نویسد: مأمون تصمیم گرفت دخترش را به تزویج امام جواد(ع) درآورد، بنی‌عباس جمع شدند و از او خواستند تا این کار را نکند. مأمون در جواب آنان گفت: به خدا قسم او از همه شما نسبت به خدا و رسول خدا آگاه‌تر است.(عوالم العلوم، ج23، ص525، ح2) 

مرحوم شیخ مفید هم در همین رابطه می‌نویسد: مأمون نسبت به امام جواد(ع) بی‌نهایت علاقه پیدا کرده بود، به خاطر برتری او در علم و حکمت و ادب و عقل که هیچ‌یک از بزرگان زمانش با او هم‌طراز نبود. به همین جهت دخترش ام‌الفضل را به عقد او درآورد و او را همراه امام به مدینه فرستاد. مأمون در احترام و اکرام حفظ موقعیت امام جواد(ع) بسیار کوشا بود.(الارشاد، همان، ص619) 

البته هدف مأمون نظارت بر رفتار امام جواد(ع) و جلوگیری از اعتراض علویان و جذب آنها به حکومت بود. حال سوال این است که مأمون قطعاً «حباً لعلی» امام جواد(ع) را داماد خودش نکرد بلکه اهداف و اغراض سیاسی داشت. اما چرا امام جواد(ع) با آن همه هوش و ذکاوت و علم و دانشی که داشت حاضر شد تن به این ازدواج دهد و با دختر قاتل پدرش ام‌الفضل ازدواج کند؟ در پاسخ باید گفت: آنچه که از طرف امام جواد(ع) در پذیرش این ازدواج موثر بود، عوامل زیر می‌باشد:

1- اجبار امام جواد(ع) به این ازدواج

بی‌تردید ازدواج امام جواد(ع) با دختر مأمون قاتل پدرش، خواسته امام و با رضایت قلبی آن حضرت نبوده و این ازدواج مانند ازدواج‌های معمولی که مبتنی بر خواست و رعایت شرایط باشد، صورت نگرفت. زیرا امام جواد(ع) می‌دانست که مأمون پدرش امام رضا(ع) را به شهادت رسانده و یکی از دشمنان خاندان اهل‌بیت پیامبر(ص) و شیعیان است. از سوی دیگر حکومت مأمون وجاهت قانونی و مشروعیت نداشت. مأمون برای رسیدن به اهداف خود شدیداً امام را تحت فشار قرار داد، وحتی حضرت را تهدید نمود. برخی عقیده دارند که اگر امام ازدواج نمی‌کرد، ممکن بود، مأمون امام را ترور کند، گرچه در قاموس ائمه(ع) ترس از مرگ و شهادت وجود ندارد، اما در آن مقطع زنده بودن امام جواد(ع) و رهبری آن حضرت نقش بنیادی در حفظ دین و مصالح مسلمانان و علویان داشت.

2- حفظ جان شیعیان

یکی از مهم‌ترین راهبردهای خلفای اموی و عباسی شیعه‌ستیزی بود، و آنان از هیچ جنایتی علیه شیعیان دریغ نمی‌کردند و به آزار و شکنجه و زندانی و قتل شیعیان می‌پرداختند. از سوی دیگر یکی از سیاست‌های مهم ائمه(ع) حفظ جان و ناموس شیعیان بود، چنان‌که امام حسن(ع) یکی از علل صلح خویش را حفظ شیعیان بیان می‌فرماید. ائمه(ع) همواره سعی می‌کردند با اتخاذ سیاست و راهکارهای معقول به حفظ جان شیعیان اقدام کنند، گرچه ممکن بود بعضاً اتخاذ چنین راهبردهایی، شخصیت آن بزرگواران را هم زیر سوال ببرد. شاید امام جواد(ع) از ازدواج با دختر مأمون حفظ دماء شیعیان را دنبال می‌کرد. زیرا طبیعی بود که مأمون با ازدواج دخترش با امام جواد(ع) تا اندازه‌ای از سیاست خصمانه خود علیه شیعیان بکاهد، چرا که حسب ظاهر با امام شیعیان رابطه فامیلی برقرار کرده و به‌دنبال جذب یاران و شیعیان آن حضرت می‌باشد.

3- تکلیف‌گرایی ائمه(ع)

بی‌تردید فعالیت‌های ائمه(ع) ریشه در انجام تکالیف الهی داشته و همه فعالیت‌های آنان مبتنی بر مصالح است. شاید علت ازدواج امام جواد(ع) با ام‌الفضل براساس تکلیف الهی بوده است. ائمه(ع) تکلیف‌گراترین انسان‌ها بوده و در برابر انجام دستورات الهی مطیع‌ترین انسان‌ها بوده‌اند. شاید امام جواد(ع) با این ازدواج درصدد خدمت به مردم و حفظ دین بود. زیرا امام با نفوذ در مرکز حکومت سعی می‌کرد که شیعیان را حفظ کرده و تا اندازه‌ای از سیاست شیعه‌ستیزی مأمون جلوگیری نماید و به جامعه دینی خدمت کند، نبابراین امام جواد(ع) تحقق اهداف مأمون را درخصوص این ازدواج بی‌اثر و غیرممکن ساخت.