جولان داعش در افغانستان و ناتوانی طالبان در مهار آن
اشاره
روز یکشنبه (24 مرداد 1400) به دنبال پیشرویهای سریع طالبان و سقوط اکثر ولایتهای این کشور، «اشرف غنی» رئیسجمهور به همراه شماری از مقامات این کشور فرار کرد و همزمان نیروهای طالبان نیز وارد کابل پایتخت شدند و بدین ترتیب ارتش و دولتی که آمریکا طی 20 سال گذشته و پس از اشغال این کشور میلیاردها دلار برای آن هزینه کرده بود بدون کوچکترین مقاومتی فروپاشید. صبح روز یکشنبه(14شهریورماه 1400 ) نیز گروه طالبان پس از چند روز درگیری در ولایت «پنجشیر» آخرین سنگر مخالفان و تصرف آن اعلام کرد «جنگ تمام شده و دولت جدید به زودی تشکیل خواهد شد». «ذبیحالله مجاهد»، سخنگوی طالبان روز سهشنبه (16 شهریورماه 1400) نیز اسامی 33 نفر اعضای دولت جدید را اعلام کرد. و بدین ترتیب دولت طالبان شروع به کار کرد. در همان زمان کارشناسان اعلام کردند که دولت قومی قبیلهای، درگیریهای درون گروهی، تروریسم و خطر احیای داعش، عدم شناسایی بینالمللی، کمبود نیروی متخصص و بحران شدید اقتصادی مهمترین چالشهای دولت طالبان برای اداره کشور افغانستان خواهد بود. بعد از تقریباً 2 سال از سقوط کابل و تشکیل دولت توسط گروه طالبان تقریباً تمامی این چالشها هنوز سر جای خود پابرجا هستند و تنها به نظر میرسد که طالبان توانسته باشد بر چالش درگیریهای درون گروهی غلبه کرده باشد. این روزها اما افغانستان بار دیگر جولانگاه گروه داعش شده است. و این گروه روزی نیست که در این کشور عملیات تروریستی انجام ندهد اما در مقابل طالبان همچنان مدعی است که داعش در افغانستان تهدید محسوب نمیشود. در گزارش پیش رو نگاهی میاندازیم به علل گسترش فعالیتهای «داعش خوراسان» در افغانستان.
سرویس خارجی
افغانستان بهشت تروریستها
کشور افغانستان به دلیل موقعیت جغرافیایی، وضعیت قومی و البته وضعیت سیاسی- امنیتی که هیچگاه یک دولت قوی بتوانست بر سرتاسر قلمروی این کشور حکومت کند همواره سرزمینی بکر برای فعالیت گروههای تروریستی بوده است. این مسئله طی دو سال گذشته و به دنبال روی کارآمدن گروه طالبان تشدید شده است. در شرایطی که یک گروه یا دولت نمیتواند سلطه خود را بر تمامی کشور بسط دهد مناطق خارج از کنترل دولت بهترین مناطق برای حضور گروههای تروریستی هستند. جغرافیای افغانستان همراه با یک دولت ورشکسته طی سالهای اخیر کاملاً این شرایط را برای گروههای تروریستی مثل داعش در این کشور فراهم کرده است. طی روزهای اول تشکیل دولت از سوی طالبان بسیاری از کارشناسان درباره خطر احیای داعش در افغانستان هشدار داده بودند اما سران طالبان مدعی بودند داعش خطری جدی در افغانستان محسوب نمیشود و در مورد این گروه در افغانستان از سوی رسانهها بزرگنمایی میشود. آنها وعده مقابله جدی با شاخه «خوراسان» داعش را در افغانستان را داده بودند اما تحولات 2 سال اخیر اخیر و شهادت و مجروح شدن صدها تن از شیعیان در این کشور به دنبال حملات انتحاری نشان میدهد که خطر احیای داعش و همچنین شروع یک جنگ فرقهای و مذهبی دیگر در این کشور بسیار جدی است و حکومت ضعیف قومی و قبیلهای طالبان نیز قادر نیست این وضعیت بغرنج سیاسی و امنیتی را سامان دهد. چهارشنبه 31 فروردین 1401 بود که در پی وقوع سه انفجار انتحاری در دو مدرسه در منطقه شیعهنشین غرب کابل دستکم 26 دانشآموز شهید و 19 تن دیگر مجروح شدند. هنوز کفن این کودکان مظلوم خشک نشده بود که روز پنجشنبه اول اردیبهشت 1401 خبر رسید در یک حمله انتحاری دیگر به مسجد خاتمالانبیا(ص) شهر مزار شریف (مسجد سه دکان) در مرکز ولایت، دهها تن از شیعیان با زبان روزه و حین اقامه نماز شهید شدهاند. در این حمله که گروه تروریستی داعش مسئولیت آن را به عهده گرفت دستکم 45 تن شهید و 100 تن دیگر زخمی شدند. این مسجد بزرگترین مسجد شیعیان مزارشریف بوده که در جای پر ازدحامی واقع شده است. روز جمعه دوم اردیبهشت 1401 نیز نوبت اهل سنت افغانستان بود تا تبدیل به بخشی از این فتنه مذهبی شوند. در این حمله تروریستی به مسجد اهل سنت شهرستان امام صاحب ولایت قندوز در شمال افغانستان ۶۰ نمازگزار شهید شده و30 تن دیگر نیز زخمی شدند. صبح روز جمعه 8 مهر 1401 نیز یک مهاجم انتحاری با ورود به یکی از کلاسهای آمادگی کنکور در مرکز آموزشی «کاج» در منطقه شیعهنشین دشت برچی مواد همراهش را منفجر کرد که دهها شهید و مجروح برجای گذاشت. به گفته نمایندگی سازمان ملل در افغانستان در این حمله انتحاری 35 دانشآموز شیعه شهید و بیش از 80 تن دیگر نیز مجروح شدند.
طی این مدت ماشین کشتار داعش غیر از شیعیان و اهل سنت این کشور به سمت مقامات خود طالبان نیز نشانهگیری شده است و چندین مقام ارشد طالبان و برخی از والیهای این گروه در ولایات مختلف افغانستان در پی حملات گروه داعش کشته یا زخمی شدهاند. آخرین مورد این حملات نیز هفته گذشته رخ داد. سهشنبه هفته گذشته (13 خرداد) در ولایت بدخشان این کشور «نثاراحمد احمدی»، والی طالبان در یک حمله تروریستی کشته شد. صبح روز پنجشنبه (18 خرداد) نیز در مراسم ترحیم وی در مسجد نبوی این ولایت انفجار انتحاری دیگری رخ داد و شماری کشته و زخمی شدند در حالی که شبکه الجزیره به نقل از یک مقام وزارت بهداشت طالبان گفته است که در این انفجار 18 نفر کشته و 33 نفر دیگر زخمی شدند، خبرگزاری آناتولی ترکیه به نقل از یک مقام طالبان آمار کشتهها را 15 کشته و 50 زخمی اعلام کرده است. برخی منابع نیز اعلام کردند که در این انفجار «صفیالله صمیم» از فرماندهان ارشد طالبان کشته شده است، وی پیش از این فرمانده پلیس بغلان بوده است. مسئولیت هر دو انفجار را گروه تروریستی داعش برعهده گرفت. گروه تروریستی داعش ادعا کرده که در حمله انتحاری اعضای این گروه در مسجد نبوی ولایت بدخشان 70 نفر از جمله یک فرمانده ارشد طالبان کشته و زخمی شدند. این گروه مدعی شده که این حمله انتحاری توسط یکی از اعضای این گروه تروریستی به نام طارق الخراسانی انجام شده و طی این عملیات 20 نفر از جمله یکی از فرماندهان ارشد طالبان کشته و 50 نفر دیگر زخمی شدند. همزمان العظیم (مجله وابسته به داعش در افغانستان) با انتشار اینفوگرافیک هویت و موقعیت سه مقام بلندپایه طالبان را که در ۶ ماه گذشته کشته شدهاند را منتشر کرد؛ این افراد شامل رئیس پلیس طالبان، فرماندار بدخشان و فرماندار بلخ میباشند؛ با وجود اظهارات مقامات بلندپایه طالبان مبنی بر شکست نهایی داعش، مبلغان داعش وعده دادهاند که به حملات خود در افغانستان ادامه دهند.
ناتوان از مبارزه با داعش
طالبان مجبور است برای شناسایی بینالمللی از سوی جامعه جهانی و همچنین بسط و تثبیت قدرت خویش در سرتاسر کشور با تروریسم و مهمترین نماینده آن یعنی داعش در افغانستان مبارزه کند. اما عملکرد 2 سال گذشته طالبان نشان میدهد که این گروه اولاً توان و منابع این کار را ندارد و ثانیاً در نیروهای میدانی طالبان نیز ظاهراً تمایلی برای این رویارویی و تقابل دیده نمیشود چرا که غیر از وحدت گفتمانی در بین طالبان و داعش بسیاری از نیروهای میدانی داعش و القاعده طی سالهای اخیر جذب طالبان شدهاند و در صورت اعلام جنگ طالبان با داعش یا القاعده در افغانستان ممکن است شکاف داخلی در طالبان تشدید شده و جناحهای ناراضی از طالبان جدا شده و با پیوستن به القاعده و همچنین شاخه «خوراسان» داعش، زمینه تقویت تروریسم در افغانستان بیش از پیش فراهم شود. طی این مدت عملیاتهای گسترده داعش در افغانستان با میزان تلفات بالا این فرضیه را نیز تقویت میکند که گروه داعش در بین نیروهای طالبان نفوذی نیز دارد و به دلیل همین دسترسیها و همچنین ضعف شدید اطلاعاتی طالبان عوامل داعش به راحتی خود را به اهداف مورد نظر رسانده و ماموریت خود را انجام میدهند.
نشریه«دیپلماسی مدرن » پیش از این در تحلیلی به بررسی رقابتهای گروههای تروریستی در افغانستان همزمان با قدرتگیری طالبان در آن پرداخته و نوشته بود: «دیپلماسی عملگرایانه طالبان و خروج تدریجی از ایدئولوژی افراطی، سلفیهای آسیای مرکزی را از طالبان دور کرده و دشمن سرسخت آن، داعش خوراسان را تقویت میکند. روابط گرم توسط دولت موقت طالبان با چین، روسیه و ازبکستان با واکنش منفی سلفیهای آسیای میانه همراه شده است، زیرا آنها این سه را رژیم طاغوت میدانند. طالبان در دیدار با مقامات دولتی آسیای مرکزی و چین، به جز تاجیکستان، متعهد شدند که از خاک افغانستان به عنوان پایگاه تروریستی استفاده نخواهد شد. تعهدی که بعید است این سلفیهای کهنهکار در آسیای میانه را خوشحال کند».
این گزارش میافزاید: «مصالحههای ایدئولوژیک طالبان افغانستان در عقبنشینی از اصول تندرویانه در پی به رسمیت شناختن و مشروعیت بینالمللی، روابط آنها را با گروههای سلفی مرتبط با القاعده که مشترکاً در برابر تهاجم آمریکا در ۲۰ سال گذشته مقاومت کردهاند، سردتر کرده است. به دلیل امتیازات عملگرایانه به دولتهای «طاغوت»، طالبان به تدریج جذابیت خود را در چشم گروههای جنگجوی خارجی از دست میدهند. مشخص است که طالبان و القاعده همواره مغز متفکران ایدئولوژی و الگوهای سلفیهای رادیکال آسیای مرکزی و شبه نظامیان اویغور از منطقه سین کیانگ چین بودهاند. علیرغم اینکه رهبری طالبان علناً حضور گروههای تروریستی فراملی را در این کشور رد میکند، گزارش سازمان ملل نشان میدهد که حدود10 هزار جنگجوی خارجی در افغانستان وجود دارد که بیشتر از اعضای القاعده، حزب اسلامی ترکستان (TIP)، کتیبات امام البخاری (KIB)، کتیبات التوحید و جهاد (KTJ)، اتحادیه جهاد اسلامی (IJU) و جماعت انصارالله (JA) هستند. اکنون که طالبان به پیروزی مورد انتظار خود دست یافته و قدرت را به دست دارد، داعش خوراسان در تلاش است تا صندلی خالی را برای شکار مهاجران آسیای میانه که بدون هدف خصمانه در افغانستان پس از آمریکا باقی ماندهاند را تصاحب کند. گروههای سلفی ازبک، اویغور و تاجیک که از سوی طالبان حمایت میشوند، تحت تأثیر تواناییهای عملیاتی پیچیده و پتانسیل بالای داعش خوراسان برای انجام حملات هدفمند بر نقاط آسیبپذیر طالبان قرار گرفتهاند.» به دنبال عملیاتهای جدید داعش کارشناسان بر این باور هستند و در حال حاضر تروریستهای داعش به شمال افغانستان کوچ کردهاند و عملیات تروریستی را در آنجا هدایت میکنند.
اخیرا نیز واشنگتنپست در گزارشی با استناد به اسناد افشا شده وزارت دفاع آمریکا (پنتاگون) مدعی شده است «افغانستان به مرکز هماهنگی داعش تبدیل شده است و این گروه تروریستی تلاش دارد تا حملاتی را از خاک افغانستان در سراسر اروپا و آسیا برنامهریزی کند». طبق این گزارش، یافتههای اطلاعاتی ایالات متحده در پلتفرم پیامرسانی «Discord» که به بیرون درز کرده و بهدست واشنگتنپست رسیده، نشان میدهد که تلاشهای خاصی توسط داعش برای هدف قرار دادن سفارتخانهها، کلیساها، مراکز تجاری و مسابقات جام جهانی فوتبال سال گذشته در قطر صورت گرفته است. ارزیابی مقامهای پنتاگون نشان میدهد که سران داعش در افغانستان در ماه دسامبر 2022 (آذر 1401) درحال برنامهریزی 9 حمله بودهاند و این شمار امسال به 15 مورد افزایش یافته است. در این گزارش با استناد به ارزیابی اسناد افشا شده وزارت دفاع آمریکا آمده است: «داعش در حال توسعه یک مدل کممصرف برای عملیاتهای خارجی است که بر منابع خارج از افغانستان، عاملان در کشورهای هدف و شبکههای تسهیلکننده گسترده متکی است». گزارش همچنین میافزاید بر اساس اسناد فاش شده، القاعده رو به افول است و در آن هیچ اشارهای مبنی بر احیای این گروه نیامده است. با این حال، مقامهای دولت بایدن از تأیید صحت اسناد فاش شده خودداری میکنند. اما ذبیحالله مجاهد، سخنگوی طالبان در رشته توئیتی در واکنش به این خبر نوشت: «امارت اسلامی افغانستان محتوای اسناد محرمانه نظامی آمریکا درخصوص استفاده داعش از خاک افغانستان برای حمله به آمریکا و متحدان این کشور را رد میکند.» سخنگوی طالبان در ادامه ضمن جعلی خواندن این اسناد، این موضوع را تبلیغات آمریکا علیه این گروه عنوان کرد و افزوده است که «اذهان مردم با چنین تلاشهایی فریب نخواهد خورد». «سرگئی لاوروف»، وزیر امور خارجه روسیه نیز درباره فعالیت داعش در افغانستان گفته است که آمریکا از گروههای تروریستی مانند داعش و القاعده در افغانستان حمایت میکند. لاوروف در این باره: «به خوبی مشخص است که آمریکا فعالانه از شبهنظامیان داعش در افغانستان، القاعده و سایر گروههای تروریستی وابسته به آن حمایت میکند. هدف این است که اجازه ندهند افغانستان آرام شود.»
«ذبیحالله مجاهد»، سخنگوی طالبان در اظهارات دیگری و علیرغم فعالیتهای گسترده گروه داعش در افغانستان نگرانی کشورها از فعالیت داعش را بزرگنمایی این گروه عنوان کرده و گفته است: «داعش گاهی مخفیانه و با مهارت حملاتی را انجام میدهد که نسبت به تجاربی که ما داشتیم و مردم افغانستان آن را دیدهاند، نزدیک به یک درصد است.» سخنگوی طالبان گفته است: «داعش بهگونه مخفیانه و با مهارت زیاد کوشش میکنند که از ازدحام مردم و شهرها استفاده سوء بکند. گاهی وقتها انفجارها و بعضی حملات میکنند که بسیار نسبت به تجاربی که ما داریم و مردم افغانستان دیدهاند، این نزدیک به یک درصد است».
برخی گزارشها نیز از کشته شدن رئیس شاخه خوراسان داعش در افغانستان حکایت دارد. یک نشریه نزدیک به ارتش پاکستان در این باره اعلام کرد «ثناءالله غفاری» با نام مستعار «شهاب مهاجر» سرکرده شاخه خراسان داعش در شهر «کنر» کشته شده است. گزارش میافزاید غفاری در حملات متعددی در ایران، ازبکستان، تاجیکستان، پاکستان دخیل بوده و در افغانستان نیز فعال بوده است. وی ازآوریل 2020 (فروردین 1399) بهعنوان سرکرده شاخه خراسان داعش بر عملیاتهای این گروه تروریستی نظارت میکرد. «ذبیحالله مجاهد» سخنگوی طالبان با اظهار اینکه نمیتواند کشته شدن «غفاری» را تأیید کند، گفته است با این حال نیروهای محلی در جریان قرار گرفتهاند و این موضوع را دنبال میکنند. گزارشها مبنی بر کشته شدن سرکرده شاخه خراسان داعش در حالی منتشر شده است که منابع میگویند طالبان چند روز پیش اطلاعاتی دریافت کردند مبنی بر اینکه مواد منفجره یک عامل انتحاری که محافظ غفاری بود بهطور تصادفی منفجر شد و باعث کشته شدن او و غفاری شد.
برخی از نشریات بینالمللی نیز ابراز تردید کردهاند که همه عملیاتهای تروریستی در افغانستان کار داعش باشد. به نوشته نشریه «بیزنیس اینسایدر»، داعش شاخه خوراسان مسئولیت تنها برخی از این حملات را برعهده گرفته، اما «مایکل کوگلمن» کارشناس منطقه در مرکز «ویلسون» یک اندیشکده مستقر در واشنگتن در مصاحبهای به خبرنگاران گفته است که «معتقد است بیشتر این حملات و حتی همه آنها توسط گروه تروریستی داعش شاخه خوراسان انجام شده است». دلیل افزایش خشونت از نظر وی این است که «داعش شاخه خوراسان رقیب طالبان است و اساسا به دنبال راههایی برای بد جلوه دادن طالبان و تضعیف مشروعیت آنها میگردد». مایکل کوگلمن در ادامه سخنانش خاطرنشان کرد: «داعش همچنین میخواهد علیه روایت طالبان که مدعی استقرار صلح و ثبات در سراسر کشور پس از خروج آمریکاست، اقدام کند.» کوگلمن معتقد است «بحران فلجکننده اقتصادی و انسانی افغانستان، محیطی را برای استخدام افراد افراطی توسط داعش شاخه خوراسان فراهم کرده است. داعش شاخه خوراسان اهداف متعددی در افغانستان، از جمله دامن زدن به تنشهای فرقهای، ایجاد هرج و مرج و القای حس عمومی ناآرامی دارد. این گروه میخواهد تا جایی که میتواند مردم را به وحشت بیندازد، بدون اینکه محدودیتی در مورد اینکه چه کسی ممکن است هدف قرار گیرد داشته باشد». این تحلیلگر آمریکایی گفت، «اما در حالی که طالبان در دوره دوم حکومت خود برای اداره افغانستان تلاش میکند، ظرفیت کمتری برای از بین بردن تهدید ناشی از داعش شاخه خوراسان دارد. من فکر میکنم در لحظهای که افغانستان بهطور باورنکردنی از بحران اقتصادی وحشتناکی رنج میبرد، مشکل تروریسم بدتر خواهد شد و بدیهی است که این مردم افغانستان هستند که بیشترین آسیب را از همه این مصائب میبینند.»
برخی از تحلیلگران سیاسی نیز میگویند استفاده گروههای ترویستی از تسلیحات نظامی برجای مانده از نیروهای آمریکایی هنگام خروج از افغانستان در وقوع حملات تروریستی اخیر در این کشور بیتاثیر نیست. به گزارش شبکه خبری «سیانان» حدود
۷ میلیارد دلار از تجهیزات نظامی که آمریکا طی
۱۶ سال آنها را به دولت افغانستان منتقل کرده بود، در این کشور برجای ماند. به نوشته سیانان اکنون این تجهیزات در اختیار طالبان، قراردارد که دو دهه قبل تلاش به سرنگونی آن در افغانستان کرد، پنتاگون در گزارش خود به کنگره عنوان کرده که هیچ طرحی برای بازپسگیری این تجهیزات و یا منهدم ساختن آنها ندارد. بنابر گزارش پنتاگون، دولت آمریکا بین سالهای ۲۰۰۵ تا ۲۰۲۱ در مجموع ۱۸ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار تجهیزات نظامی به نیروهای دفاع ملی و نیروهای امنیتی افغانستان تحویل داد، اکنون از این مجموع تجهیزاتی به ارزش ۷ میلیارد و ۱۲۰ میلیون دلار در افغانستان بهجا مانده است که این تجهیزات نظامی شامل، هواپیما، مهمات هوا به زمین، خودروهای نظامی، اسلحه، تجهیزات ارتباطاتی و دیگر موارد است. گفتنی است آمریکا در پی خروج از افغانستان ۷۸ فروند هواپیما به ارزش ۹۲۳ میلیون و ۳۰۰ هزار دلار در فرودگاه کابل برجای گذاشت که تا پیش از ترک خاک افغانستان اقدام به غیرنظامی کردن آنها نمود، درهمین حال در مجموع ۹ هزار و ۵۲۴ مهمات هوا به زمین به ارزش شش میلیون و ۵۴۰ هزار دلار در افغانستان در پی گریز آمریکا از افغانستان دراین کشور بهجای ماند. این حجم عظیم از تجهیزات نظامی با توجه به ضعف طالبان اهداف سهلالوصولی برای گروههای تروریستی هستند تا با استفاده از آنها عملیاتهای خود را گسترش بدهند و با توجه به وضعیت بحرانی اقتصادی افغانستان که بیش از 90 درصد جمعیت این کشور در فقر به سر میبرند احتمالاً طی ماهها و سالهای پیش رو ماشین جذب داعش نیروهای زیادی را از افغانستان جذب و عملیاتهای خود را گسترش خواهد داد.