روزنامه شرق با پس گرفتن و ابطال ادعای همیشگی محافل غربگرا تأکید کرد: تحریم و رابطه با آمریکا، عامل تعیین کننده در پسرفت و پیشرفت اقتصادی نیست و اقتصاد کشور در چند سال اخیر با وجود تحریم‌ها، توقف برجام و عدم رابطه با برجام روند رو به رشدی را طی کرده است.

شرق در پژوهشی به قلم سعید لیلاز عضو مرکزیت حزب کارگزاران نوشت: این پژوهش با هدف یافتن پاسخ برای پرسش‌هایی بسیار رایج در فضای سیاسی‌-اجتماعی ماه‌ها و سال‌های اخیر ایران صورت می‌گیرد: آیا اقتصاد ایران در حال پس‌رفتن است؟ آیا در مقیاس با دیگر کشورها به‌ویژه همسایگان یا رقیبان عقب‌افتاده است؟ اگر نه، به چه دلیل؟ و اگر آری، چرا؟ آیا با برقراری رابطه با بزرگ‌ترین قدرت جهان یعنی ایالات متحده آمریکا -حتی با فرض پذیرش این رابطه از سوی طرف مقابل- مسائل اقتصادی ریز و درشت ایران حل خواهد شد یا دست‌کم بهبود خواهد یافت؟ به‌ویژه پس از موج دوم تحریم‌ها در دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ بر ایالات متحده آمریکا، تلاش برای رفع تحریم‌ها و انجام یک مصالحه با ایالات متحده، عملا معنایی جز دست‌شستن از برنامه هسته‌ای ایران و کوتاه‌آمدن آن از موضع یک قدرت منطقه‌ای مستقل در جنگل خاورمیانه ندارد. 

برای فهم بهتر ریشه سقوط رشد اقتصادی ایران در دهه دوم دوره

2000 ـ2021 در مقایسه با دهه نخست این دوره به یک‌پنجم، در این گزارش دوره 11‌ساله 2010 تا 2021 میلادی را به دو بخش پنج و شش‌ ساله تقسیم کردم. مبنای این تقسیم‌بندی تحولات نرخ رشد اقتصادی ایران در آن است که در پنج سال نخست و از 2011 تا 2015 بی‌وقفه منفی است و با نرخ سالانه منفی 2.4 درصد و سقوط جمعا 22‌درصدی، شاید بدترین پنج سال عملکرد پی‌در‌پی تاریخ اقتصاد ایران را حتی در مقایسه با دوران جنگ تحمیلی رقم می‌زند. برعکس در شش سال بعدی و تاکنون، بی‌وقفه به رشد مناسب در حد متوسط عملکرد جهانی افتاده و سالانه 2.6 درصد به‌طور متوسط بزرگ‌تر می‌شود. صرف نظر از این آمار شگفت‌انگیز بانک جهانی، اطلاعات و آمار منتشرشده از سوی مراکز رسمی جمهوری اسلامی ایران مانند بانک مرکزی نیز نشان می‌دهد که اقتصاد ایران از زمستان سال 1398 و ـ‌لطفا توجه کنید‌ـ به «قیمت ثابت» و نه «جاری» مد‌نظر بانک جهانی، بی‌وقفه و تا‌کنون در منطقه رشد قرار دارد و از نیمه سال 1400 خورشیدی به بعد، رکورد تاریخی حجم تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت در سال 1396 را پشت سر گذاشته است. مطابق آمار بانک مرکزی، رشد اقتصادی دو سال 1399 و 1400، کاهش حجم اقتصاد ایران در دو سال قبل را پشت سر گذاشت و حجم اقتصاد ایران در سال 1400 معادل 3.2 درصد بزرگ‌تر از بالاترین عملکرد ماقبل آن، یعنی سال 1396 خورشیدی بود. به این ترتیب، گزارش بانک مرکزی از عملکرد اقتصاد ایران، «کم‌وبیش» با آمار بانک جهانی همخوانی نشان می‌دهد.

شرق می‌افزاید: در این فراز‌و‌فرودهای درخور توجه در یک دوره 21‌ساله، فقط ایران تحریم‌زده نیست، بلکه کشورهایی با مسائل و منافع و روابط خارجی کاملا متفاوت با ایران مانند ترکیه، مالزی، مصر، روسیه (قبل از حمله به اوکراین)، آرژانتین، افغانستان، اسرائیل، مراکش و بسیاری دیگر از کشورها نیز با مسئله نوسانات شدید یا نسبتا شدید در رشد اقتصادی خود، بدون کمترین درگیری با مسئله تحریم، روبه‌رو بوده‌اند. آنها که سال‌ها هر‌گونه بهبود بنیادین در اوضاع اقتصادی و معیشتی کشور و مردم را یا به تنهایی یا اساسا یا عمدتا در گرو حل مسئله هسته‌ای ایران، رفع تحریم‌ها و برقراری روابط خارجی با قدرت‌های بزرگ و مشخصا ایالات متحده آمریکا دانسته‌اند، در همه این سال‌ها و به مدد شواهد متقن، بر سر قبری گریسته‌اند که مرده‌ای در آن دفن نشده است. من نمی‌گویم تحریم اهمیت ندارد یا حتی کم‌اهمیت است؛ اما اهمیت آن تعیین‌کننده نیست و رفع آن هم چنان‌که یک بار شوک منفی به اقتصاد ملی وارد می‌آورد، فقط یک بار تحرک بیرونی چشمگیر -مانند تجربه برجام- می‌آفریند.

به‌علاوه، به نظر می‌رسد بر پایه همین شواهد، درجه مقاومت اقتصاد ایران در برابر تحریم‌ها به طرزی روشن در حال افزایش است و به موازات کاهش اجباری یا اختیاری سهم نفت در تولید ملی ایران، آسیب‌پذیری اقتصاد ایران نیز به‌شدت در برابر تحریم‌ها کاهش یافته است.

لیلاز ادعای تعیین‌کننده بودن تحریم‌ها را تکرار یک اشتباه علمی و یک دروغ سیاسی بزرگ عنوان کرد و تأکید کرد که مخالفان جمهوری اسلامی، دنبال مصالحه یکجانبه و از سر وادادگی با آمریکا هستند.

 

رئیس اسبق کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس و از حامیان برجام تصریح کرد برجام به پایان رسیده است و پیشرفت‌هایی که بر مبنای برنامه هسته‌ای مد نظر دارد، با برجام عملی نمی‌شود.

حشمت‌اله فلاحت‌پیشه در گفت‌وگو با روزنامه هم‌میهن در ارزیابی بیانات اخیر رهبر انقلاب اظهار داشت: در این سخنان قابلیت‌ها مشخص شده است. این قابلیت‌ها نه براساس برجام بلکه براساس شرایط کنونی تعریف شـده است. طبق سند چشم‌انداز ۲۰ ساله و سند برنامه توسعه و سیاست‌های کلی ابلاغی‌، ایران در افق ۱۴۰۴ باید به تولید ۲۰ هزار مگاوات برق هسته‌ای برسد و نیروگاه‌های خود را در این قالب شکل دهد. البته زیرساخت هسته‌ای موجود را باید در حوزه‌های مختلف فناوری و صنعت به کار بگیرد.»

نماینده سابق مجلس اضافه کرد: «صدها حوزه و رشـته علمی‌، فناوری و صنعتی با فناوری هسته‌ای به مرحله تکنولوژی برتر می‌رسند. یعنی ایران تا به حال هزینه تحریم را پرداخته است و به طور طبیعی حاضر نیست آنچه تا امروز به آن رسیده است را واگذار کنـد.» وی با بیان اینکه تاریخ برجام سپری شده است‌، گفت: «اگر برجام تا یک سال و نیم پیش هم احیا می‌شد باز هم ثمرات آن به ایران می‌رسید‌، اما امروز احیای برجام سودی ندارد. زیرا ایران هزینه‌های زیادی در این رابطه داده است. از لحاظ دیپلماسی معنای این موضوع آن است که ایران و آمریکا باید به سمت نوعی توافق نانوشته حرکت کنند. توافق نانوشته‌ای که طبق آن طرفین نسـبت بـه رفتارهای یکدیگر باید نوعی اغماض داشته باشند. یعنی آمریکا عملا چشم خود را بـه روی برخی منافذ صادرات انرژی و نفت ایران و بازگرداندن منابع مسدود شده ایران ببندد و در مقابل نیز ایران غنی‌‌سازی هسته‌ای خود را در سطح ۶۰ درصد حفظ کند.» 

فلاحت‌پیشه می‌افزاید: در موضوع اخیر رهبری پیام‌های آشکاری وجود دارد. مهم‌ترین این پیام‌ها هم این است که ایران دیگر تحت هیچ قرارداد و مذاکره‌ای فناوری هسته‌ای را از زیرساخت‌های توسعه‌ای خود دور نمی‌کند اما در عین حال به دنبال استفاده نظامی از تکنولوژی هسته‌ای نیست. رئیس‌کمیسیون سیاست خارجی و امنیت ملی در مجلس دهم درباره حمایت رهبری از توافق در چارچوب‌های مشخص جمهوری اسلامی نیز اظهار کرد: «معنای حمایت ایشان از توافق و مذاکره بازگشت به برجام نیست‌، به این دلیل که زمان برجام سپری شده است اما حمایت به این معناست که هرگونه توافقی که قابلیت هسته‌ای ایران را حفظ کند قابل انجام است‌، ضمن اینکه چه با توافق و چه بدون توافق ایران عملا به سمت استفاده نظامی از فناوری هسته‌ای نمی‌رود.

رهبری همچنین از حفظ قابلیت‌های هسته‌ای سخن گفتند. منظور از قابلیت هسته‌ای نیز قابلیت در قالب برجام نیست‌، بلکه قابلیت در شرایط کنونی است که کشور از تولید ۲۰ هزار مگاوات سوخت هسته‌ای که حکم اسناد فرادستی توسعه در ایران است‌، برخوردار شود. براساس اسناد فرادستی توسعه در ایران کشور موظف است تا سال ۱۴۰۴ به تولید ۲۰ هزار مگاوات برق هسته‌ای برسد. از این میزان که مربوط به سوخت زیر ۵ درصد است‌، تولید شروع می‌شود و تا استفاده از سوخت هسته‌ای در پیش‌ران‌هایی مانند صنعت دریانوردی تجاری‌، نفت‌کش و نظامی می‌رسد.

نکته مهمی که باید از امثال آقای فلاحت‌پیشه سؤال کرد این است که چرا حداقل‌های توسعه صنعتی برنامه هسته‌ای ایران در مقیاسی که ملت ایران بتوانند از عایدات آن استفاده کنند، در برجام خط قرمز عنوان شده و بانیان برجام عملاً پذیرفته بودند که این صنعت پرکاربرد را نابود کنند؟

 

اقتصاد اروپا در اثر بازی مهیبی که آمریکا با جنگ اوکراین تدارک کرد، به سراشیبی سقوط افتاده است.

خبرگزاری رویتر با تاکید بر این مطلب که اقتصاد اروپا به منجلاب رکود افتاده، نوشت: داده‌های منتشرشده از سوی اداره آمار فدرال نشان می‌دهد تولید ناخالص داخلی آلمان در سه‌ماه نخست سال ۲۰۲۳، 0/3 ‌درصد کاهش یافته است. این اتفاق پس از آن به وقوع پیوست که بزرگ‌ترین اقتصاد اروپا در سه‌ماه آخر سال ۲۰۲۲ شاهد کاهش 0/5 درصدی بود. این امر به آن معناست که بزرگ‌ترین اقتصاد اروپا دوفصل متوالی شاهد کاهش حجم تولید خود بوده و این تایید جدی ورود اقتصاد آلمان به رکود است. کریستین لیندنر، وزیر دارایی آلمان، در این باره گفت که داده‌های تولید ناخالص داخلی آلمان «سیگنال‌های منفی خلاف ‌‌‌انتظار» را نشان می‌دهد. در مقایسه با سایر اقتصادهای بسیار توسعه‌یافته، اقتصاد آلمان پتانسیل رشد خود را از دست می‌دهد. وزیر دارایی آلمان با اشاره به پیش‌بینی‌‌‌های صندوق بین‌المللی پول که رکود اقتصادی در سال ۲۰۲۳ را تنها در آلمان و انگلیس پیش‌بینی کرده بود، گفت: نمی‌‌‌خواهم آلمان در لیگی بازی کند که در آن باید خود را به آخرین رده‌‌‌ها برسانیم.

رابرت هابک، وزیر اقتصاد آلمان، هم در این‌باره گفت که وابستگی شدید قبلی کشورش به روسیه برای تامین انرژی سبب رکود شد؛ با این حال پیش‌بینی‌‌‌های قبلی از رشد اقتصادی بسیار بدتر بود. هابک گفت: «ما در حال مبارزه برای خروج از این بحران هستیم.» آندریاس شوئرله، تحلیلگر دکا بانک در این باره می‌گوید: «مصرف‌کننده آلمانی زیر بار سنگین تورم به زانو درآمده است و کل اقتصاد را با خود به زیر می‌کشد.» مصرف خانوارها پس از تعدیل قیمت، در سه‌ماه نخست سال ۲۰۲۳ معادل 1/2 ‌درصد کاهش یافت. هزینه‌های دولت نیز در این مدت به میزان قابل‌توجه 4/9 درصد کاهش یافت. به نظر می‌رسد که آب و هوای گرم زمستان، احیای فعالیت‌‌‌های صنعتی، کمک بازگشایی چین و کاهش اصطکاک‌‌‌های زنجیره تامین برای خروج اقتصاد آلمان از منطقه خطر رکود کافی نبود.

یورگ کریمر، اقتصاددان، گفت: «افزایش گسترده قیمت انرژی در نیمه‌‌‌ زمستان خسارت‌‌‌های خود را به همراه داشت. نمی‌توان از رکود جلوگیری کرد و اکنون سوال این است که آیا در نیمه دوم سال‌جاری بهبودی حاصل می‌شود یا خیر.» با نگاهی فراتر از سه‌ماه اول، به نظر می‌رسد خوش‌بینی در ابتدای سال جاری خود را به واقعیت بیشتر نزدیک کرده است. کاهش قدرت خرید مصرف‌کنندگان، کاهش سفارش‌های صنعتی، تشدید سیاست پولی تهاجمی، همگی کفه ترازو را به نفع تضعیف فعالیت‌‌‌های اقتصادی سنگین می‌کند. 

رویتر در گزارش دیگری خاطرنشان کرد: آمار منتشرشده از رشد اقتصادی اتحادیه اروپا نشان می‌دهد که اقتصاد منطقه یورو برای دومین فصل متوالی، در سه‌ماه اول سال ۲۰۲۳ میلادی 0/1 درصد کاهش یافت. تحلیلگر آکسفورد اکونومیکس در یادداشتی نوشت: «تقاضای داخلی در وضعیت خوبی قرار ندارد و هزینه‌های عمومی در فصل اول سال شاهد بزرگ‌ترین انقباض ثبت‌شده از سال ۲۰۲۰ است.

از سوی دیگر روزنامه انگلیسی گاردین گزارش داد: در حالی که برآوردهای پیشین حاکی از اجتناب اقتصاد اروپا از رکود بود، گزارش‌‌‌های جدید نشان می‌دهد که اقتصاد قاره سبز، به محدوده رکود سقوط کرده است. گزارش‌‌‌ها حاکی از آن است که عمده این کاهش از جانب کاهش مخارج و به دلیل افزایش قیمت‌ها و بالا رفتن هزینه مصرف‌کننده به وقوع پیوسته است. 

برخی محافل سیاسی معتقدند آمریکا نه‌تنها در حوزه سیاسی و امنیتی بلکه در حوزه اقتصادی نیز قربانی فزون‌طلبی خود برای رقابت با روسیه در اوکراین کرد.

 

یک فعال اصلاح‌طلب با ناکارآمد توصیف کردن مدیریت ظریف گفت او در طول ۸ سال فقط دنبال برجام بود و برای فعال‌ کردن دیپلماسی اقتصادی و گسترش ارتباط با همسایگان کاری نکرد.

مهدی آیتی عضو فراکسیون مشارکت در مجلس ششم گفت: ظریف در هشت سال وزارتش به معنای کامل واقعی در مقام وزیر‌خارجه‌ قرار نداشت و بیشتر به عنوان مسئول حل‌وفصل مشکل هسته‌ای فعالیت می‌کرد. او در فعال‌کردن دیپلماسی اقتصادی، گسترش ارتباط با کشورهای همسایه یا حتی عزل و نصب سفرا عملا کاری نکرد یا بهتر بگویم کاره‌ای نبود و صرفا همه ذهن و وقتش را معطوف موضوع هسته‌ای کرده بود. او یک دیپلمات هسته‌ای بود تا وزیر خارجه و عملا به‌جز موضوع هسته‌ای بقیه امور وزارت خارجه توسط دیگران اداره می‌شد. 

به گزارش جهان نیوز، آیتی می‌گوید: «آقای ظریف وقتی برای کارهایی به‌جز موضوع هسته‌ای نداشت هم آنکه اولویت‌بندی خودش و آقای روحانی آن بود که باید پیش از همه‌چیز موضوع هسته‌ای رفع شود. آنها تصور می‌کردند که وقتی توافق هسته‌ای امضا شود، همه مسائل سیاست خارجی هم خودبه‌خود درست می‌شود و به نوعی چون که صد آمد، نود هم پیش ماست؛ غافل از آنکه وقتی فردی وزیر امور خارجه کشور می‌شود، یعنی مسئول تمام موضوعات سیاست خارجی است و نمی‌تواند بگوید فرصت نداشتم که به بخشی از امور رسیدگی کنم».