بررسی دلایل افول دلار و تأثیر آن بر روابط تجاری کشورها- بخش دوم
اجماع جهانی برای حذف دلار از مبادلات تجاری
در سال‌های اخیر پس از سوءاستفاده‌های مکرر دولت آمریکا از مرجعیت دلار در تبادلات تجاری جهان برای فشار آوردن به کشورهای مختلف، بسیاری از کشورها به مبادلات تجاری از طریق ارز طرفینی روی آورده‌اند. این موضوع در ماه‌های اخیر شدت بیشتری گرفته و در حال فراگیر شدن است. حتی برخی کشورهای متحد آمریکا نیز در برخی تبادلات خود، دلار را کنار گذاشته و با ارزهای خود تجارت می‌کنند.
به عنوان نمونه؛ اخیراً همه مبادلات تجاری مالزی و هند با توافق طرفین، با حذف دلار و با استفاده از روپیه صورت می‌گیرد. قبل‌تر از آن کشورهایی همچون چین و روسیه، عربستان و پاکستان، جمهوری اسلامی ایران و برزیل و... نیز در راستای استفاده از ارزهای جایگزین، توافقنامه‌های دوجانبه و چندجانبه امضا کرده‌اند که بیانگر قدرت روزافزون ارزهای دیگر در برابر دلار آمریکاست.
شتاب گرفتن افول دلار
شتاب گرفتن حذف دلار از مبادلات تجاری جهان طی ماه‌های اخیر موجب بروز انتقادات شدید از سوی مقامات ارشد سیاسی آمریکا شده است. تداوم این روند علاوه‌بر کاهش اثرگذاری دلار در مبادلات اقتصادی، منطقه‌ای و بین‌المللی کاهش سلطه غرب بر اقتصاد جهانی را نیز به دنبال خواهد داشت.
فرآیند «خروج دلار از مبادلات تجاری» اکنون به یکی از موضوعات اصلی بزرگ‌ترین اقتصادهای جهان تبدیل شده و سیستم بانکی ایالات‌متحده را وارد مخاطرات جدیدی کرده است. جایگزینی ارزهای قدرتمند دیگر در تسویه‌حساب‌های مالی که به‌تدریج در حال رشد است در میان‌مدت می‌تواند سلطه دلار بر بازار جهانی را به حداقل رساند.
جانت یلن وزیر خزانه‌داری آمریکا اخیراً اعتراف کرده که نقش دلار به عنوان ذخیره ارزی جهان کمرنگ‌تر می‌شود زیرا واشنگتن از آن به عنوان اهرم فشار بر روی سیستم مالی جهانی برای تعقیب اهداف خود از طریق تحریم استفاده می‌کند.
در بعد جهانی کمرنگ شدن و حذف دلار که فشار اقتصادی زیادی به کشورهای غربی وارد می‌کند فرصتی به اروپا می‌دهد تا مبادلات خود را با یورو انجام دهد.
به گفته رئیس شرکت مدیریت سرمایه مستقر در لندن، سرعت افت سهم دلار در ذخایر ارزی جهان، سال گذشته نسبت به دو دهه قبل ۱۰ برابر شده است.
از سوی دیگر در اتحادیه اقتصادی جنوب شرق آسیا موسوم به آسه‌آن، اعضای این گروه به دنبال آن هستند تا برای در امان ماندن از تنش‌های ژئوپلیتیک، دلار و یورو را از معاملات خود کنار بگذارند.
پیش از این کشورهای عضو بریکس متشکل از برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی نیز اعلام کردند که روی شبکه پرداخت مشترک برای حذف دلار و سیستم مالی غرب از مبادلاتشان کار می‌کنند.
اخیراً برزیل و چین توافق تجاری با ارزهای ملی خود را امضا کردند. به نظر می‌رسد چین به عنوان دومین اقتصاد بزرگ جهان در تلاش است تا دلار را در مبادلات تجاری میان کشورهای جهان با چالش جدی رو‌به‌رو سازد.
در ماه مارس، یوان چین به پراستفاده‌ترین ارز برای معاملات برون مرزی این کشور تبدیل شد و برای اولین بار از دلار آمریکا پیشی گرفت.
هند نیز سیاست‌های جدیدی برای کنار گذاشتن دلار از مبادلات تجاری خود اتخاذ کرده و روابط تجاری خود با روسیه را با استفاده از ارزهای روبل و روپیه دنبال می‌کند.
در روسیه نیز استفاده از ارز یوان در سطح گسترده‌تری نه‌تنها با چین بلکه در مبادله با کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین ادامه دارد.
چرا دلار در حال سقوط است؟
افول دلار امروز به یک بحث داغ در محافل سیاسی و اقتصادی جهان بدل شده و آمریکا را نگران کرده است.
پروفسور «رانیکا دسای» از دانشگاه منیتوبای کانادا می‌گوید؛ اقتصادهای بزرگ جهان درحال تغییر جهت [به مسیر دلارزدایی] هستند و نشانه‌هایش برای آنهایی که می‌دانند کجا را ببینند هویدا است!
«ویاچسلاو ولودین» رئیس مجلس ملی روسیه (دوما) در صفحه مجازی خود پنج دلیل را برای اثبات اینکه دلار موقعیت جهانی خود را بیش از پیش از دست می‌دهد، برمی‌شمارد.
او توضیح می‌دهد: «دلیل نخست این است که دلار هیچ پوششی برای کالاها یا منابع اساسی ندارد. پس از خروج ایالات متحده آمریکا از توافقنامه برتون وودز، دلار دیگر به طلا گره نخورد و چاپ دلار آمریکا نامحدود شد، از این رو بدهی ملی عظیم ایالات متحده و تورم بی‌سابقه‌ای در این کشور به نام بایدن رقم خورد.»
برتون وودز توافقی است که در سال ۱۹۴۴ میان کشورهای بزرگ جهان امضا و به موجب آن دلار به عنوان ارز ذخیره جهانی به رسمیت شناخته شد. این توافقنامه، یک سیستم جدید پولی جهانی را پایه‌گذاری و دلار را به عنوان ارز جهانی جایگزین استاندارد طلا کرد و به این ترتیب، جایگاه آمریکا به عنوان قدرت غالب در عرصه اقتصاد جهان تثبیت شد.
ولودین دلیل دوم را استفاده از دلار به عنوان ابزار جنگ سیاسی دانسته و می‌گوید: «تحریم‌های غیرقانونی، محدودیت‌های پرداخت و سرقت ذخایر ارزی، اعتماد سایر کشورها را مبنی بر امن بودن پولشان افزایش نمی‌دهد.»
رئیس دومای روسیه دلیل سوم از دست رفتن موقعیت جهانی دلار را تغییرات ژئوپلیتیکی خوانده و اظهار می‌دارد: «مدل جهان تک قطبی خود را تضعیف کرده است و تقاضاهای فزاینده‌ای برای چند قطبی بودن در جهان وجود دارد؛ در نتیجه تقاضا برای جایگزینی دلار افزایش یافته است. شاهد این امر افزایش تسویه‌حساب‌های متقابل با ارزهای محلی است.»
او دلیل چهارم را عدم تمایل واشنگتن به اعتراف به اشتباهات خود و سپس تلاش برای حل آنها و دلیل پنجم را چرخه‌ای بودن تاریخ خوانده و تصریح می‌کند: «یک الگوی تاریخی تکراری در جهان وجود دارد: هر واحد پول جهانی دوره خاص خود را که حدود ۱۰۰ سال است، دارد. ریال پرتغالی با اسپانیایی جایگزین شد. سپس به ترتیب گیلدر هلند، فرانک فرانسه، پوند انگلیس و دلار آمریکا غالب شدند. همین دلار هم با یک ارز جدید مبادله خواهد شد.»
رئیس مجلس ملی روسیه تاکید می‌کند: «امروز می‌توانیم بگوییم که واحد پول جدیدی که صدرنشین خواهد شد، یورو نیست؛ زیرا یورو هم بیشتر و بیشتر ضرر می‌کند، بلکه آن ارز متعلق به کشورهای دارای اقتصاد مستقل خواهد بود. این سؤال که اتفاق مذکور با چه سرعتی رخ خواهد داد بی‌جواب است؛ اما روشن است که فرآیند افول جایگاه دلار در جهان آغاز شده و توقف آن دیگر ممکن نیست.»
صعود و سقوط دلار در یک نگاه
مهدی خورسند، کارشناس مسائل اوراسیا درخصوص توانمندی دلار به پایگاه تحلیلی دانشگاه علامه طباطبایی می‌گوید: «پس از اتمام جنگ جهانی دوم «دلار» به عنوان یک ارز رایج بین‌المللی شناخته شد و در خیلی از مناسبات بین‌المللی تبدیل به ارز مسلط بین‌المللی و ابزار هژمونی‌ساز آمریکا در نظام بین‌الملل شد. این‌گونه آمریکا به عنوان یک ابرقدرت شناخته شد. با بهره‌گیری از سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی، آمریکایی‌ها توانستند این تسلط خود را از طریق دلار به سایر کشورهای دنیا سیطره بخشند. در یک دهه پس از پایان جنگ جهانی دوم، ذخایر بانک‌های مرکزی دنیا به صورت میانگین بیش از ۷۰ درصد از دلار ذخیره بود. کشورها با ارز مسلط و رایج «دلار» در دنیا مبادله تجاری می‌کردند. اما، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، کشورها و قدرت‌های نوظهور دنیا دیدند که آمریکا به شکل دیوانه‌واری در حال استفاده از این ارز رایج بین‌المللی در جهت اهداف خاص خود است. آمریکا به وسیله تحریم دلار تلاش می‌کرد تا رفتار آن کشورها را بر اساس خواست و اراده خودش تنظیم کند. این کشورها کم‌کم تلاش کردند تا به این ابزارهای هژمونی‌ساز آمریکا ضربه وارد کنند.»
این کارشناس مسائل اوراسیا ادامه می‌دهد: «اولین اقدام آنها، ایجاد نهادهای منطقه‌ای در مقابل نهادهای بین‌المللی ایجاد شده توسط آمریکا بود. این کار با ایجاد سازمان همکاری شانگهای شروع شد و نهادهای منطقه‌ای دیگر را هم ایجاد کردند. حتی اتحادیه اروپا را هم می‌توان یک نوع نهادگرایی منطقه‌ای دانست. اما اگر آنها آمدند به یکی از ابزارهای هژمونی‌ساز آمریکا ضربه زدند، دومین ابزاری که اتفاقاً قدرتمندتر از همه بود را باید چه می‌کردند. شالوده ایجاد این نهادهای منطقه‌ای بر مبنای حذف دلار از مبادلات نو و چندجانبه در منطقه بود اما زمان، فضا و اقتصاد کشورها اقتضای انجام این کار را نداشت. ولی شاهد یک‌سری رفتارها و اقداماتی از سوی قدرت‌های نوظهور بودیم و کشورهای منتقد نظم تک‌قطبی، کم‌کم وارد این روند شدند.»
او توضیح می‌دهد: «بعد از سال ۲۰۱۴، بیشتر اقتصادهای نوظهور دنیا مانند برزیل، هند، آفریقای جنوبی، روسیه و چین تلاش کردند تا مبادلات نو و چندجانبه را با همدیگر رقم زده و از ارزهای ملی خود استفاده کنند. پیشگام این قضیه تاکنون، کشور روسیه بوده است. در اولین گام از سال ۲۰۱۳، روسیه تلاش کرد در همکاری‌ها و مبادلاتی که با هندی‌ها داشت، ۳۰ درصد از مبادلات خود را با ارزهای جایگزین «دلار» انجام دهد. تا جایی که از سال ۲۰۱۴ روسیه از گروه جی 8 خارج می‌شود، بخش اعظم ذخایر دلاری بانک مرکزی خود را به فروش می‌گذارد و جایگزین آن طلا می‌خرد. این هم یکی دیگر از ضرباتی بود که روس‌ها بر پیکره دلار در دنیا وارد کردند. از سال ۲۰۱۵ روسیه و چین اقدامات مشترکی را برای دلارزدایی از مناسبات دوجانبه خود آغاز می‌کنند و شاهد هستیم که تقریباً در سال ۲۰۱۹ یا ۲۰۲۰ بر اساس آمار، حدود بیش از ۵۰ درصد مبادلات نو و چندجانبه روسیه و چین از دلار زدوده شده و با ارزهای ملی آنها در حال انجام است که امروزه این روند سرعت گرفته است.»
خورسند تصریح می‌کند: «امارات و هند تصمیم دارند مبادلات خود را به جای «دلار» با درهم و روپیه انجام دهند. یا کشورهای شرق آسیا وقتی می‌خواهند مبادلات تجاری با کشورهایی چون برزیل، روسیه، چین و... انجام دهند، مبادلاتشان به سمت دلارزدایی از مبادلات تجاری رفته است. امروزه پشتوانه دلار در دنیا نفت و فرآورده‌های نفتی است. اگر تاریخ اقتصاد سیاسی بین‌الملل را مطالعه کنید، می‌بینید که هنگام ایجاد رژیم صهیونیستی بین عربستان و آمریکا، عربستان می‌خواست دیگر نفت خود را با «دلار» خرید و فروش نکند و کشورهای عربی را نیز به انجام این کار ترغیب می‌کرد. پس آمریکایی‌ها به خواهش و دریوزگی در مقابل عربستان رسیدند. تاریخ دوباره در حال تکرار شدن است و عربستان دوباره سردمدار مدیریت جریان و میزان تولید انرژی در دنیا است. عربستان و امارات به سراغ این رفتند که مبادلات نفت را با دلار انجام ندهند. این بزرگ‌ترین ضربه‌ای است که با این سرعت در سال‌های گذشته به بدنه دلار وارد می‌شود. قدرت دلار در حال گرفته شدن و تضعیف شدن و ارزهای بین‌المللی مثل ریال عربستان، روپیه، درهم و... در حال رشد هستند. قدرت آنها هنوز پایین است اما سرعت قدرت‌گیری آنها بالا است. سرعت قدرت‌گیری این ارزها در مقابل سرعت افول دلار یک سرعت مثال زدنی است که تا به حال در نظام‌های بین‌المللی شاهد نبودیم.»
کارشناس مسائل اوراسیا درخصوص بایدها و نبایدهای موضع کشورمان در برابر افول دلار با اشاره به نتایج میانجیگری چین به عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده انرژی در دنیا بین جمهوری اسلامی و عربستان گفت: «این‌گونه (ما و عربستان) بزرگ‌ترین تولید‌کننده نفت و گاز دنیا خواهیم بود و می‌توانیم به مدیریت و میزان جریان تولید و نحوه قیمت‌گذاری ارز مورد مبادله برای انرژی، شیوه انتقال و کریدورهای ترانزیتی انرژی در دنیا تسلط داشته باشیم. این حلقه سه‌نفره باید تبدیل به مربعی شود که در حال حاضر سه ضلع آن آماده است. اگر بتوان روسیه را نیز وارد این پازل کرد، یک مربع قدرتمند در حوزه انرژی در دنیا شکل خواهد گرفت که در آنجا کمر دلار خواهد شکست و سلطه آمریکا در دنیا افول عجیب و ضربه بزرگی دریافت خواهد کرد.»