این روزها خبرهای متعددی از اقدام دولت‌ها برای کنار گذاشتن دلار از معاملات فی‌مابین و استفاده از ارزهای محلی شنیده می‌شود و جالب اینکه فاصله تکرار این اخبار هر روز کمتر و کمتر می‌شود. از چین در شرق و برزیل در غرب جهان تا روسیه و هند همگی بر یک تصمیم اشتراک نظر دارند؛ دلار قابل اتکا نیست.

دلار مهم‌‌ترین اهرم ابرقدرتی آمریکاست که به بازوی اقتصادی- سیاسی واشنگتن هم تبدیل شده است. آمریکا با بهره‌برداری از خلأ قدرت به وجود آمده پس از جنگ جهانی دوم، پول خود را به‌عنوان ارز جهان روا به دنیای جنگ‌زده تحمیل کرد و بلافاصله کشورهای نفت‌خیز را وادار به معامله نفت خود با دلار کرد.

اهرم اعمال سلطه

همین اهرم آمریکا را قادر کرد تا به‌طور یک‌جانبه تحریم‌هایی را که صلاح می‌داند علیه دیگر کشورها اعمال کند؛ حتی کشورهای دوست و متحد. اکنون زنگ خطر تضعیف این اهرم قدرتمند آمریکا به صدا درآمده و حتی فرید زکریا؛ تحلیلگر سرشناس شبکه تلویزیونی سی‌ان‌ان نسبت به آن هشدار داده است.

او با اشاره به سفر رئیس‌جمهور چین به روسیه، مهم‌‌ترین نتیجه حضور سه روزه شی جین پینگ در مسکو را این سخنان پوتین عنوان کرد که «ما مایلیم برای قراردادهای میان روسیه و کشورهای آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتین، یوان چین را به کار ببریم». زکریا چنین نتیجه می‌گیرد که دومین اقتصاد جهان (چین) و بزرگ‌‌ترین صادرکننده انرژی جهان (روسیه) فعالانه تصمیم گرفته‌اند به سلطه دلار به‌عنوان لنگرگاه نظام مالی جهان آسیب بزنند.

سرپوشی برای بحران بدهی

وی با یادآوری این واقعیت که آمریکا از سلطه دلار سرپوش گذاشتن به بدهی خود استفاده می‌کند، تصریح کرد: واشینگتن می‌تواند هر وقت بخواهد هزینه کرده و مطمئن باشد که بدهی‌اش را بقیه کشورها می‌خرند.

این تحلیلگر با تأکید بر وضعیت فاجعه‌بار اقتصاد آمریکا از جمله افزایش پنج برابری بدهی عمومی این کشور با رسیدن به 31 و نیم هزار میلیارد دلار و 12 برابر شدن دامنه بحران مالی این کشور با رسیدن ترازنامه فدرال رزرو به رقم سرسام‌آور 8500 میلیارد دلار، به آمریکایی‌ها هشدار می‌دهد که اقتصاد این کشور زمانی می‌تواند با این حجم فاجعه‌بار از بدهی و بحران مالی دوام بیاورد که جایگاه بی‌بدیل دلار حفظ شود وگرنه اگر این جایگاه تضعیف شود آمریکا به چنان حال و روزی گرفتار می‌شود که تاکنون به خود ندیده است.

سلاح‌‌سازی از دلار

زکریا با اشاره به استفاده آمریکا از ابزار تحریم‌های پولی و مالی علیه ایران و روسیه، خاطرنشان کرد: یکی از ضربات جدی به دلار از سوی ترامپ در ماه مه 2018 هنگام خروج از توافق هسته‌ای با ایران زده شد.

وی «سلاح‌‌سازی از دلار» در چند دهه گذشته را عاملی عنوان می‌کند که کشورهای مهم را وادار کرده به‌دنبال یافتن راهی برای رهایی از عواقب تحریم‌های دلاری احتمالی در آینده باشند.

شلیک آمریکا به پای خود

ولادیمیر پوتین به‌عنوان رهبر یکی از کشورهایی که تحت تحریم‌های مالی آمریکا قرار گرفته، اخیراً در مصاحبه‌ای درباره علت ارائه پیشنهاد تجارت با یوان به‌جای دلار تصریح کرد: «آنها روی شاخه نشسته‌اند و شاخه را می‌برند. آنها براساس ملاحظات سیاسی پولی، استفاده از دلار را محدود کردند. آنها خودشان به پای خودشان شلیک کردند. این کار را ما نکردیم خود آنها کردند. در هر صورت این واقعیت هم هست که آنها ذخائر طلا و ارز خارجی ما را توقیف کردند و من به شما اطمینان می‌دهم که در هر صورت همه کشورهای دارای ذخایر طلا و ارز خارجی به این فکر می‌کنند که آمریکا تا چه اندازه شریک قابل اتکایی است؟

رئیس‌جمهور روسیه افزود: به جهات فوق همه به این نتیجه رسیده‌اند که آمریکا قابل اتکا نیست و از این رو شرکای تجاری ما با خوشحالی توافق می‌کنند که پرداخت‌هایمان به یوان باشد و می‌دانید که کشورهای صادرکننده نفت خاورمیانه هم خواسته‌اند که پرداخت‌ها به یوان باشد. ما این را خیلی تدریجی توسعه می‌دهیم و از ارزهای قابل اتکا استفاده‌ خواهیم کرد.

اعتراض فعالان اقتصادی

دیدگاه کارآفرینان و فعالان اقتصادی شناخته شده هم اظهارات سیاستمداران را تأیید می‌کند؛ همین چند روز پیش «ایلان ماسک»؛ مالک سرشناس شرکت فضایی اسپیس ایکس، خودرو‌سازی تسلا و شبکه اجتماعی توئیتر در پاسخ به سؤال یکی از مخاطبان خود مبنی بر اینکه «دلار در حال از دست دادن موقعیت خود به‌عنوان ارز ذخیره است» می‌گوید: «موضوعی جدی است. سیاست آمریکا خیلی زشت و جابرانه است و همین، کشورها را وادار کرده که دلار را رها کنند و کنار بگذارند».

راه خروج از بن‌بست

به علت استفاده ابزاری آمریکا از دلار، دولت‌های مختلف سهم این ارز را از ذخایر خود کاسته‌اند به‌طوری که سهم دلار از ذخایر بانک‌های مرکزی جهان از 70 درصد 20 سال پیش به کمتر از 60 درصد رسیده و پیوسته رو به کاهش است.

به موازات کاهش ذخایر دلاری، کشورها به‌دنبال راه‌اندازی یک نظام پرداخت بین‌المللی هستند که خارج از نظام سوئیفت تحت سلطه دلار است. به همین منظور تاکنون چین و روسیه نظام‌های پرداخت مخصوص خود را راه‌اندازی کرده‌اند.

در این زمینه مثال‌های متعددی می‌توان ارائه کرد؛ در سفر چند ماه گذشته رئیس‌جمهور چین به عربستان، پیشنهاد شد بخشی از بهای نفت سعودی‌ها به یوان تسویه شود. هند نیز بیشتر واردات خود از روسیه را با ارزهایی غیر از دلار انجام می‌دهد.

به همه این موارد، رواج استفاده از رمزارزها به‌عنوان شیوه‌ای برای پرداخت‌های غیردلاری و دورزدن این ارز جهان روا را هم بیفزایید.

خیزش جهانی علیه دلار

کشورهای جهان برای در امان ‌ماندن از این سلاح در جنگ اقتصادی، به‌ مرور گام‌هایی برداشته‌اند. پیمان‌های پولی یکی از مواردی است که کارایی خود را در این سال‌ها نشان داده است. در پیمان پولی، تجارت با استفاده از پول‌های محلی انجام می‌شود؛ یعنی به‌جای استفاده از یک پول واسط مانند دلار و یورو، از پول کشورهای مبدأ و مقصد تجارت استفاده می‌شود و دلار واسط تجاری نیست.

تاکنون پیمان‌های پولی زیادی بین کشورهای جهان بسته شده است. به‌عنوان ‌مثال روسیه و چین در سال ۲۰۱۱ با استفاده از ارزهای ملی خود (روبل و یوان) اقدام به انعقاد پیمان پولی دوجانبه برای تسهیل در تجارت دوجانبه و گسترش سرمایه‌گذاری‌ها، کردند. این پیمان در سال ۲۰۱۴ به مدت سه سال تمدید شد و به مبلغ ۲۵ میلیارد دلار رسید.

هماهنگی اعضای بریکس

کشورهای بریکس شامل برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی اهتمام ویژه‌ای برای دلارزدایی نشان داده‌اند. این ائتلاف در مجموع، حدود 40 درصد جمعیت، نزدیک به یک‌چهارم تولید ناخالص ملی و حدود یک‌سوم خاک دنیا را تشکیل می‌دهند.

پنجشنبه گذشته معاون وزیر بازرگانی چین روز پنجشنبه گفت، چین و برزیل توافقنامه‌ای در مورد حذف دلار و تجارت دوجانبه با یوان منعقد کرده‌اند. چین بزرگ‌‌ترین شریک تجاری برزیل است به‌طوری‌ که حجم تبادل تجاری دو کشور در سال گذشته به 150 میلیارد دلار بالغ شد.

تجارت نفت بدون دلار

هندی‌ها نیز در این زمینه پرقدرت ظاهر شده‌اند و زمین بازی را به حوزه حساس معاملات نفتی باز کشیده‌اند. کرملین در پاسخ به تحریم‌های غرب از خریداران نفت و گاز خود خواسته بود تا پرداخت‌های خود را در واحدهای ارزی دیگری به‌ویژه روبل پرداخت کنند. اکنون هند و چین از کشورهایی هستند که به‌تدریج دلار را از معاملات خود با روسیه خارج می‌کنند.

هفته گذشته رویترز گزارش داد که منابع بانکی و تجاری اعلام کرده‌اند که پس از آنکه ائتلاف مخالف جنگ در پنجم دسامبر سقف قیمت نفت را برای روسیه تعیین کرد مشتریان هندی بیشتر نفت روسیه را به ارزهای غیردلاری از جمله درهم امارات و اخیراً روبل روسیه خریداری کرده‌اند. این منابع افزودند که معاملات در سه ماه گذشته در مجموع معادل چندصد میلیون دلار بوده و چنین مبلغی هرگز پیش از این گزارش نشده است.

همچنین تارنمای «الخلیج آنلاین» امارات به نقل از «ثانی بن‌احمد الزیودی» وزیر تجارت خارجی این کشور اعلام کرده است که هندی‌ها مذاکراتی را با امارات برای تجارت کالاهای غیرنفتی با استفاده از ارزهای ملی آغاز کرده‌اند.

علاوه‌بر این به گزارش نشریه تمپو، اتحادیه اقتصادی کشور‌های جنوب شرق آسیا موسوم به «آسه‌آن» شامل برونئی، کامبوج، اندونزی، لائوس، مالزی، میانمار، فیلیپین، سنگاپور، تایلند، و ویتنام در حال بررسی حذف دلار، یورو، ین، و پوند انگلیس از مبالات تجاری بین کشور‌های عضو خود و استفاده از ارز‌های ملی است.

خیزش برای شکستن آقایی دلار

همان‌طور که پیداست خیزشی جهانی برای عبور از سلطه دلار آغاز شده است، اما نکته قابل‌تأمل در این بین آن است که از سال‌ها قبل، رهبر حکیم انقلاب بر اهمیت این موضوع تصریح داشته‌اند.

کشور ما در چهار دهه اخیر در محاصره حربه دلاری آمریکا بوده و به همین خاطر رهبر انقلاب از سال‌ها قبل بر جدا کردن اقتصاد کشور از درآمدهای نفتی تأکید داشته‌اند. ایشان همچنین با ترویج کلیدواژه جنگ اقتصادی، در مقاطع مختلف، توجه مسئولان را به سلطه مالی دشمن نیز جلب کرده‌اند.

رهبر انقلاب در شهریورماه ۱۳۹۵ میدانی جدید در این صحنه نبرد گشودند و با بیان یک وعده تاریخی، بیان کردند؛ «اگر مسئولان و مردم بتوانند اقتصاد مقاومتی را به معنای واقعی محقق و کشور را از «جادوی مالی و پولی» دشمن خلاص کنند و «ارزش و آقایی دلار» را در زندگی اقتصادی بشکنند، کشورهای دیگر را نیز نجات داده‌اند و برای آنها الگو خواهند شد».

جهت‌گیری خوب دولت

در سال‌های گذشته فرصت‌های بزرگی پیش‌روی کشور بود تا در مسیر اجرای راهبرد رهبر انقلاب، فشار تحریم‌های مالی را بر کشور بکاهد اما پیشرفت کارها چندان مطلوب نبود. البته در دولت سیزدهم جهت‌گیری خوبی برای اصلاح مسیر در پیش گرفته شده است.

سخنگوی اقتصادی دولت، درباره مطرح شدن تسویه مبادلات ایران و چین با یوان و ریال در سفر سال گذشته رئیس‌جمهور کشورمان به چین و سایر معاملات بین‌المللی گفت: سیاست دولت در زمینه تسویه تجاری این بوده است که از حداکثر ظرفیت ارز محلی استفاده کند و دلار و یورو را به صفر یا حداقل برساند. در روسیه هم چنین موضوعی مطرح شد و توافق خوبی حاصل شد. طرف چینی هم از این مسئله استقبال کرد.

خاندوزی افزود: تا الان هم اکثر مبادلات با چین براساس یوان صورت گرفته و سهم مبادلات غیریوانی حداقل بوده است. البته به تسهیل در این روند نیاز بود که بانک مرکزی مذاکرات لازم را با طرف چینی انجام داده است.

او تأکید کرد: کاهش سلطه دلار مورد موافقت ایران، چین، روسیه، ترکیه و برخی کشورها است و در حال حاضر شاید کمتر از پنج درصد مبادلات ما با چین و روسیه با یورو و دلار انجام می‌شود.

عبور از سوئیفت

روسیه دیگر کشوری است که به همکاری‌های پولی و بانکی با ایران را با هدف دورزدن هژمونی معاملات دلاری تا حدود زیادی پیش برده است و حتی سال گذشته پیام‌رسان‌های بانکی رسمی دو کشور به هم متصل و امکان ارتباط بانک‌های ایرانی با بانک‌های روسی و بانک‌هایی در 13 کشور دنیا فراهم گردید.

محسن کریمی؛ معاون بین‌الملل بانک مرکزی در گفت‌و‌گو با ایبِنا در این باره گفت: زمانی که آمریکا و سلطه غرب بخواهد برای کشوری محدودیت و هزینه ایجاد کند دسترسی بانک‌های آن کشور را به این شبکه پیام‌رسان بانکی محدود می‌کند، بنابراین بانک‌های کشور‌های تحت تحریم به انزوا کشیده می‌شوند و تعاملات خارجی آنها کم می‌شود یا از شبکه بانک خارج خواهند شد.

او با بیان اینکه ما با کشور روسیه تصمیم گرفتیم که اقدامی راهبردی و تحریم‌ناپذیر انجام دهیم، افزود: این اقدامات متصل کردن پیام‌رسان پولی دو کشور است این سیستم استاندارد است یعنی مبتنی بر استاندارد پیام تولید می‌شود، بنابراین با اتصال سیستم‌های پیام‌رسان بانک‌های تجاری دو کشور از سوئیفت بی‌نیاز می‌شویم و یکی از موانع تحریم را پشت‌سر می‌گذاریم.

به نظر می‌رسد دولت سیزدهم رویکرد بسیار درستی در زمینه توسعه همکاری‌های منطقه‌ای در پیش گرفته که نتایج آن در دائمی شدن عضویت ایران در پیمان راهبردی شانگهای، فعال شدن ایران در اتحادیه اوراسیا و سازمان همکاری‌های اکو و همچنین زمزمه عضویت ایران در بریکس مشاهده می‌شود.

ادامه این مسیر و استفاده از این ظرفیت‌ها فرصت کم‌نظیری برای کشورمان فراهم می‌کند تا به موج جهانی علیه سلطه دلار ملحق شود و جادوی پولی و مالی دشمن را در هم بشکند.