زمان با حرکت، آمیخته و عجین است. از همین رو، زمان را با حرکت ماه و خورشید می‌سنجند؛ با این همه، از نظر آموزه‌های قرآن، زمان‌ها با همه یکسانی در لحظات، تفاوت‌هایی دارد که زمانی را بر زمانی دیگر برتر قرار می‌دهد؛ چنان‌که زمان سحرگاهان از دیگر اوقات زمانی برتر دانسته شده است؛ همین برتری نیز برای زمان طلوع فجر تا طلوع خورشید است که براساس آیات و روایات زمان آمد و شد فرشتگان شب و روز است و حجم انبوهی از فرشتگان در تردد هستند که آثار آن برای اهل دل چنان واضح است که گویی جشنی بزرگ در آن زمان در میان آسمان و زمین برقرار شده و خدا آسمان را نورباران می‌کند.

ماه رمضان در طول گردش یکساله، زمانی خاص است که شب قدر در میان آن نیز اخص است. از این رو خدا در قرآن کریم ماه مبارک رمضان و شب قدر را بسیار تکریم و تعظیم کرده و احکام خاصی برای آن قرار داده که از مهم‌ترین آنها، روزه این ماه به عنوان فریضه دینی و احیای شب قدر به عنوان امر بس مستحب است که تقدیر یکساله انسان در آن شب رقم می‌خورد و ابلاغ و امضا و قضا می‌شود.

منت‌های الهی بر انسان‌ها

خدا بر انسان منت نهاده که افزون بر هدایت فطری تکوینی (طه، آیه 50؛ شمس، آیات7 و8)، هدایت تشریعی وحیانی را از طریق پیامبران و حجت‌های ظاهری ابلاغ کرده و اسلام و قوانین آن را فرو فرستاده تا عقول را بر انگیزاند و فطرت را بیدار کند ودر مسیر کمالات و دستیابی به مقام خلافت و مظهریت در ربوبیت هدایت کند.(بقره، آیه 38)

از تفضلات و منت‌های بزرگ الهی به انسان، وجود رسول‌الله(ص) در میان مومنان به عنوان «رحمه للعالمین» است؛ زیرا خدا حبیب خویش؛ یعنی محمد(ص) را به سوی خلق فرستاده و تنها این مومنان هستند که با بهره‌گیری از آن حضرت خود را از هر کس و هر چیز دیگری بی‌نیاز می‌یابند و با بهره‌گیری از تعلیم و تزکیه ایشان به کمالات بایسته و شایسته می‌رسند.

(آل عمران، آیه 164)

پیامبر اکرم (ص) در میان همه پیامبران، یک استنثا است؛ زیرا او شاهد شاهدان از همه امت‌ها و به یک معنا شاهد بر پیامبران الهی نیز است.(بقره، آیه 143؛ نساء، آیه 41) 

پس همان طوری که خدا بر انسان منت نهاد و افزون بر حجت باطنی، حجت ظاهری اسلام را فرو فرستاد یا بر مومنان منت نهاد و پیامبر(ص) را فرو فرستاد، همچنین بر انسان‌ها منت نهاد و ماه رمضان و روزه آن را برایشان واجب کرد.ماه رمضان و روزه آن از مهم‌ترین احسان‌ها و تفضلات و منت‌های الهی بر مومنان است؛ زیرا خدایی که مومنان را اهل حمد و ستایش قرار داده، شرایطی را فراهم آورده تا انسان شکر الهی را در قالب روزه به جا آورد و در مسیر تقوای الهی قرار گیرد که او را به تمامیت انوار صفات الهی می‌رساند و خدایی می‌کند.(بقره، آیه 183)

ماه مبارک رمضان که ماه روزه و ماه شب قدر است، چنان عظیم و پر برکت و مبارک است که باید آن را ماه اسلام و ماه پاکیزه شدن، ماه خلوص،ماه پیراسته شدن، ماه قیام، ماه نزول قرآن، ماه هدایت مردم، ماه بینات، ماه فرقان و مانند آنها دانست. این‌گونه است که این ماه از ماه‌های دیگر سال بسیار متمایز و برجسته و برتر است؛ زیرا خدا در این ماه مردمان را افزون بر بهره‌مندی از قرآن و دستیابی به علم، طهارت، تزکیه، به حریم خویش راه داده  و با بیان حدودی از حرمات و محرمات، احترام خاصی برای ماه و اهل آن قرار داده است.

تحریم‌های ماه مبارک رمضان جز برای تعظیم و بزرگداشت ماه و اهل آن نیست؛ بنابراین اگر ممنوعیت‌هایی در خوراکی و نوشیدنی و دیگر حلال‌ها برای اهل روزه بیان شده همگی از باب اکرام و عنایت خاص الهی به اهل روزه ماه مبارک رمضان است.

خدا به عنوان میزبان در این ماه بر آن است تا انسان را از حیوانیت به چنان شرایط روحی و روانی برساند که فرشتگان مکرم الهی در آن سطح قرار دارند؛ زیرا آنان فاقد هواهای نفسانی از شهوت و غضب هستند؛ و کسانی که در ماه رمضان به مهمانی خدا می‌روند با محدودیت‌هایی که برای خود ایجاد می‌کنند، از سطح حیوانیت به سطح فرشتگان در می‌آیند و شهوت و غضب خویش را مهار و مدیریت می‌کنند و نفس روحانی خود را تقویت می‌نمایند.

یکی از جلوه‌های احسان و منت و تفضل خدا بر اهل رمضان و روزه داران شب قدری است که نزول قرآن در آن انجام شده است(بقره، آیه 185؛ قدر، آیات 1 تا 5)؛ قرآنی که همه تعلیمات و معارف غیبی غیر قابل دسترسی جز از طریق وحی، در آن است(بقره، آیه 151)؛ این قرآن انسان را چنان متعالی می‌کند که در مقام کریم قرار گرفته و مظهر نام کریم الهی می‌شود؛ زیرا خدای اکرم قرآن را تعلیم داده است(علق، آیات 3 تا 5) تا انسان در مکتب قرآن، به تقوایی دست یابد که او را در مقام «اکرمکم عندالله» قرار می‌دهد.(حجرات، آیه 13)

در شب قدر تقدیر یک ساله رقم می‌خورد و هر کسی سرنوشتی را خواهد داشت که در آن شب ابلاغ و امضا و قضا شده است.(دخان، آیات 1 تا 5؛ قدر، آیات 1 تا 5) از نظر قرآن، شب قدر که اگر انسان آن را درک کند و بتواند مقدرات خویش را با استغفار و دعا به گونه‌ای رقم زند که شقی به سعید تبدیل شود و از دوزخ به بهشت در آید، از یک عمر هشتاد و چند ساله آدمی بهتر است(همان)؛ زیرا کسی ممکن است هزار ماه زندگی کند ولی گرفتار شقاوت دوزخ در آخرت شود و کسی دیگر یک شبه ره صد ساله را برود و با استغفار و دعا و تضرع کاری کند که خدا سرنوشت او را در ام الکتاب تغییر دهد؛ زیرا ام الکتاب تقدیرات در دست خدا است و خدا می‌تواند آن را محو و تثبیت کند.(رعد، آیه 39)

وظایف مومنان در ماه مبارک رمضان

هر چند که خودداری از خوردن و نوشیدن و زناشویی در روز می‌تواند مفهوم شرعی روزه و صحت ظاهری آن را تحقق بخشد، ولی آنچه به روزه معنا می‌دهد، اخلاص قلبی همراه با شناخت نسبت به عظمت این ماه است. اصولا وقتی انسان معرفت و شناخت به چیزی به طور کامل پیدا می‌کند، انگیزه در انجام یا ترک قوی می‌شود و عزم و همت به حد عالی می‌رسد. وقتی انسان نسبت به شخص یا شخصیتی معرفت یافت، تعظیم و تکریم او با زمانی که نمی‌شناسد فرق دارد. از این رو درباره زیارت معصومان(ع) بر معرفت نسبت به آنان و مقامات و جایگاه بلند ایشان در پیشگاه خدا تاکید شده تاجایی که گفته می‌شود:هر که با معرفت به حق ایشان آنان را زیارت کند، بهشت برایش واجب می‌شود.

بنابراین، باید از خدا خواست تا خدا معرفت کاملی نسبت به عظمت ماه مبارک رمضان و لیله‌القدر به ما بدهد؛ زیرا کسی که مثلا به عظمت لیله‌القدر دست یابد و آن را ادراک کند، یک شبه ره صد ساله را می‌پیماید و از بدبختی به خوشبختی می‌رسد.(قدر، آیات 1 تا 5)

مومن در ماه مبارک رمضان باید اعضا و جوارح را از معصیت نگه دارد و تلاش کند تا کاری را انجام دهد که رضایت الهی در آن است. پس همان طوری که دهان را بر خوراکی و نوشیدنی می‌بندد باید گوش و چشم خود را بر لغو ببندد و به سوی لهو و بیهودگی نشتابد و از حرام و منهیات پرهیز کند. جز حلال نخورد و جز خیر و خوبی نگوید و جز برای رضای خدا و ثواب آخرت گام بر ندارد واز عقاب و کیفر الهی بترسد و از ریاکاری و شهرت طلبی در دین و دنیا بپرهیزد و جز خدا نخواهد و جز به اخلاص کاری نکند.نمازها را در اوقات آن بخواند و کوتاهی درانجام اعمال و تکالیف دینی نداشته باشد و افزون بر انجام واجبات و مستحبات وترک محرمات و مکروهات، از مباحاتی چون خوراکی و نوشیدنی و زناشویی دست کشد.در ساحت مستحبات تلاش کند تا با خویشان نیکی کند و صله رحم به جا آورد و با همسایگان از فضل خویش ببخشد و همان طوری که تن از ناپاکی پاک می‌کند، روان از آلودگی و پلیدی پاک سازد و مال خویش را پاک کرده و حق و حقوق مستحقان را بپردازد. اگر خویشاوندی ترکشان کرد، به آنان بازگردد و با آنان مصالحه کند. در حق کسی که به او ظلم کرده، انصاف ورزد و همه تقصیرها را به گردن او نیندازد و خود را نیز متهم سازد. کسی که تعدی کرد با او مسالمت نماید. درحق کسی تعدی نکند. با کسی که با خدا دشمن است دشمنی کند و ولایت او را نپذیرد.

با اعمال پاک و رشد دهنده به خدا تقرب جوید و از گناه‌،خود را پاک سازد و دوباره به گناه و خطا باز نگردد. پس همان گونه که خدا به او توفیق توحید داده، از خدا بخواهد که او را به الحاد باز نگرداند و در حمد خدا کم نگذارد  و در دین خدا شک نکند و از راه خدا دور و کور نشود و از محرمات غافل نشود. همچنین از خدا بخواهد که در شب‌های قدر او را به عفو خویش از آتش دوزخ برهاند و صفحه جدید و پاک برایش بگشاید  و او را از اهل خیر قرار دهد. از خدا بخواهد که اگر کژ رفت راستش کند و اگر سست شد استوار گرداند و اگر گرایش به شیطان یافت او را نجات دهد واز دامش برهاند. او را بر عبادت پر بار سازد و اوقاتش را به طاعت الهی آراسته کند و روز شب بر طاعت و تضرع و دعا توفیق دهد و در پایان ماه رمضان مهمان روضه رضوان در عالی اعلی سازد.

مومنان روزه دار می‌دانند که عقوبت الهی در حق آنها به عدل است نه ظلم، عفو الهی به تفضل است و منت و قضای الهی به خیر اوست نه شر. چنین نگرشی موجب می‌شود تا خود را وامدار خدا بدانند و بر طاعت خویش بیفزایند.