«ربا» در اصطلاح به معنی گرفتن یک مال در عوض پرداخت مالی از همان جنس است به طوری که میزان یکی زیادتر از دیگری باشد. ربا در دین اسلام یکی از گناهان کبیره است و در احادیث فراوانی از پیامبر اسلام و ائمه اطهار(علیهم‌السلام) مورد نکوهش شدید واقع شده است. ربا آثار منفی متعددی در اقتصاد جامعه به همراه دارد. 

فلسفه حرمت ربا

امام رضا(ع)فرمود: «عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بِالنَّسِیئَةِ لِعِلَّةِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ وَ تَلَفِ الْأَمْوَالِ و َرَغْبَةِ النَّاسِ فِی الرِّبْحِ و َتَرْکهِمُ الْقَرْضَ و َالْقَرْضُ صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ و َلِمَا فِی ذَلِک مِنَ الْفَسَادِ و َالظُّلْمِ و َفَنَاءِ الْأَمْوَالِ»؛ علت تحریم ربا این است که: خوبی‌ها از جامعه می‌رود، ثروت‌های مردم تلف می‌شود، انسان‌ها به دنبال افزون طلبی در سود و منفعت می‌روند، به سبب رایج شدن ربا کسی به دیگری وام نمی‌دهد و موجب فساد و ظلم و ستم در اجتماع می‌شود.(1)

آن حضرت در جواب پرسشهای محمد بن سنان نوشت: «وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا لِمَا نَهَی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْهُ و َلِمَا فِیهِ مِنْ فَسَادِ الْأَمْوَالِ لِأَنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا اشْتَرَی الدِّرْهَمَ بِالدِّرْهَمَینِ کانَ ثَمَنُ الدِّرْهَمِ دِرْهَماً وَ ثَمَنُ الْآخَرِ بَاطِلًا فَبَیعُ الرِّبَا و َشِرَاؤُهُ وَکسٌ عَلَی کلِّ حَالٍ عَلَی الْمُشْتَرِی وَ عَلَی الْبَائِعِ فَحَرَّمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَی الْعِبَادِ الرِّبَا لِعِلَّةِ فَسَادِ الْأَمْوَال»؛ خداوند نهی فرموده از ربا‌،چون موجب فساد اموال می‌شود‌، زیرا وقتی انسان یک درهم را به دو درهم بفروشد پول برابر یک درهم یک درهم است و یک درهم دیگر باطل است پس خرید و فروش ‍ ربوی به زیان فروشنده و خریدار است و از این جهت که موجب فساد اموال می‌شود خداوند آن را حرام کرده.(2) 

هشام بن حکم از امام صادق‌(ع) در‌باره علت تحریم ربا سؤال کرد،حضرت در جواب فرمودند: «إِنَّهُ لَوْ کانَ الرِّبَا حَلَالًا لَتَرَک النَّاسُ التِّجَارَاتِ و َمَا یحْتَاجُونَ إِلَیهِ فَحَرَّمَ اللَّهُ الرِّبَا لِیفِرَّ النَّاسُ مِنَ الْحَرَامِ إِلَی الْحَلَالِ وَ إِلَی التِّجَارَاتِ و َإِلَی الْبَیعِ وَ الشِّرَاءِ فَیبْقَی ذَلِک بَینَهُمْ فِی الْقَرْض»؛ اگر ربا کار حلالی بود مردم از تجارت دست بر می‌داشتند و آنچه به آن (از صنایع وحرفه‌ها) محتاج بودند ترک می‌کردند لذا خداوند ربا را حرام کرد تا مردم از حرام به حلال و تجارت و خرید و فروش رو بیاورند و بین ایشان قرض باقی بماند.(3)

احکام ربا

«ربا» در شرع بر دو قسم است: 

الف) ربای قرضی: ربای قرضی آن است که کسی مالش را به دیگری قرض دهد به شرطی که پس از مدتی زیادتر از آنچه داده پس بگیرد، خواه زیادی از جنس باشد، مثل اینکه ده تومان بدهد و شرط کند یازده تومان بگیرد؛ یا اینکه زیادی در کار باشد، مثل اینکه ده تومان قرض بدهد و شرط کند که علاوه‌بر پس دادن ده تومان لباسش را هم بدوزد و همچنین است زیادی نسبت به بهره و منفعت، مثل اینکه ده تومان قرض دهد به شرطی که یک سال مجانی در خانه‌اش بنشیند و یا اینکه زیادی از قبیل وصف باشد، مثل اینکه ده مثقال طلای نساخته قرض بدهد بعد ده مثقال طلای ساخته پس بگیرد.

ربای در معامله: ربای در معامله آن است که معامله بر یک جنس صورت بگیرد، یعنی عوض و معوّض از یک جنس باشند، مثل اینکه برنج را به برنج بفروشد یا روغن را به روغن و آن جنس هم در داد و ستد کشیدنی یا پیمانه‌ای باشد با زیادی معامله شود، مثل اینکه یک کیلو گندم را به دو کیلو معامله کند. یا یک پیمانه شیر را به دو پیمانه بفروشد. اما ربا در اجناسی که به‌صورت عددی خرید و فروش می‌شوند مثل گردو و یا تخم‌مرغ، حرام نیست. فرقی در حرمت معامله ربوی نیست بین اینکه عوض و معوّض هر دو از جمیع جهات برابر باشند یا یکی سالم و دیگری معیوب یا یکی بهتر از دیگری باشد، مثل اینکه یک کیلو گندم اعلا بفروشد به دو کیلو گندم درجه پایین و نیز فرقی هم نیست بین اینکه زیادی از همان جنس باشد و یا از جنس دیگر، یک کیلو گندم بفروشد به دو کیلو گندم یا یک کیلو گندم بفروشد به یک کیلو گندم با یک سیر برنج و همچنین فرقی نیست که زیادی عینی باشد مثل همین که گندم بفروشد به بیشتر یا حکمی باشد، مثل اینکه یک کیلو گندم را بفروشد به یک کیلو گندمی که دو ماه دیگر می‌گیرد.

آثار ربا

برخی از آثار منفی که برای ربا خواری برشمرده شده است عبارتند از: 

ترک کار خیر و قرض دادن

با رواج ربا در بین مردم یک جامعه، مهم‌ترین چیزی که از این جامعه خواهد رفت، دادن وام‌های قرض الحسنه است. از بین رفتن مهر و محبت و عاطفه و حس احسان و کمک به دیگران یکی از آثار سوء ربا است. با رواج این نوع کسب سود، دیگر حتی برادر به برادر پولی را قرض نمی‌دهد و تنها ملاک برای کمک به دیگران و قرض، دریافت سود بیشتر خواهد بود که در این شرایط روابط انسانی و عاطفی به سمت کم رنگ شدن و نابودی خواهد رفت. 

مشکلات فردی عصبی 

از جمله آثار فردی گرفتن ربا‌، ایجاد مشکلات روحی و روانی است، چرا که در غالب موارد دریافت ربا و پرداخت سود و اصل پول بیش از حد توان فرد است و فرد همیشه این نگرانی و استرس را در پرداخت آن دارد و همیشه دغدغه فکری، او را آزار می‌دهد. 

راکد ماندن کار و فعالیت اقتصادی 

با رواج ربا‌، شخص دارنده ثروت به دنبال کسب و کار و تولید و فعالیت اقتصادی نخواهد رفت، از آن جهت که به هر حال سرمایه‌گذاری در تولید و فعالیت اقتصادی ریسک دارد ولو ریسک کم. اما دادن پول خود به صورت ربوی هیچ ریسکی نداشته و سود مشخص را طلب می‌کند و تضمین مطمئنی را هم برای اصل و سود آن می‌گیرد. از طرفی شخص دریافت‌کننده ربا با توجه به سود بالایی که قرار است پرداخت کند، حتی اگر کار تولیدی و اقتصادی خوبی را هم با آن انجام دهد، چندان موفق نخواهد شد. چرا که سود حاصل از تولید به جای صرف در خود تولید به اموال فرد ربا دهنده افزوده خواهد شد. 

ایجاد فاصله طبقاتی

ایجاد فاصله و شکاف طبقاتی مشخص‌ترین و واضح‌ترین آثار ربا است. در این فضا‌، شخص ربا دهنده سود خود را دریافت می‌کند و اصل سرمایه‌اش هم تضمین شده است و روز‌به‌روز بر سرمایه‌اش افزوده می‌شود و شخص رباگیرنده هم هر چه سود کند باید به ربا دهنده دهد و علاوه ‌بر آن اصل سرمایه‌اش هم ممکن است از بین برود، در این شرایط روزبه‌روز این شکاف و فاصله طبقاتی بیشتر و بیشتر خواهد شد. 

تورم

وقتی ربا و وام‌های با سود ربوی درکار باشد، صنایع و تولیدی‌ها که مجبور به گرفتن چنین ربایی هستند، کم‌کم شاهد بالا رفتن هزینه خود خواهند شد، تولید‌کننده بخش اعظم سود خود را به رباخوار خواهد داد، سود کم مانده برای تولید‌کننده، یا موجب افزایش هزینه کالا می‌شود و یا باعث نابودی تولید‌کننده، که هر دو حالت باعث تورم و بی‌ثباتی در تولید و اقتصاد می‌شود و در پی آن اقتصاد جامعه به اقتصادی بیمار تبدیل خواهد شد. 

نکاتی درباره ربا

- برای دوری از «ربا»، لازم است که افرادی که اهل تجارت هستند طبق روایت وارده، از مسائل و احکام ربا مطلع باشند.

- کلمات و گفتار در ایجاد و عدم آن، نقش اساسی دارند؛ مثلا شخصی کالایی را به صورت نسیه یا قسطی می‌خرد، فروشنده بعد از بیان قیمت نقدی، می‌گوید: این قیمتش صد هزار تومان است و برای سه ماه دیگر سودش می‌شود صد و بیست هزار تومان، این‌گونه گفتار شبهه ربا دارد. اما اگر بگوید قیمت نقدی صد هزار تومان و قیمت نسیه سه ماهی صد و بیست هزار تومان است -بدون به‌کار بردن کلمه سود- که شبهه ربا ندارد و یا در خرید و فروش طلا، نباید کلمه تعویض را به‌کار برد و باید کلمات خرید و فروش مطرح شود. همچنان‌که در برخورد و گفت‌وگو بین افراد، جملات در معنی شاید یکی باشند ولی از جهت ظاهری بعضی جمله‌ها قشنگ هستند و بعضی جمله‌ها زشت.

- گاهی قوانین امور بانکی از لحاظ شرعی صحیح است اما مجریان امور بانکی وارد نیستند یا حوصله به‌کارگیری آن را ندارند.

- جو و گندم یک جنس حساب می‌شوند، پس اگر یک من گندم را به دو من جو بفروشد ربوی و حرام است.

- برای رهایی از ربا اگر کسی چیزی را به جنس کمتر ضمیمه کند و یا به هر دو طرف معامله ضمیمه کند حلال است و یا دو معامله جدا گانه انجام دهند یعنی یک من گندم خود را بفروشد دو تومان و یک من و نیم بخرد به دو تومان و یا یکی جنسش را بفروشد و دیگری ببخشد یا صلح کند.

- بین چهار طایفه ربا نیست؛ بین پدر و فرزند؛ هر یک می‌تواند از دیگری زیادتر بگیرد؛ بین زن و شوهر هم ربا نیست؛ بین عبد و مولی هم ربا نیست و مسلمان می‌تواند از کافر حربی ربا بگیرد ولی نمی‌تواند ربا بدهد و از کافر ذمی هم نمی‌شود ربا گرفت.

- ربا در صورتی حرام است که از ابتدا شرط زیادی و سود بشود، ولی اگر از ابتدا شرط نبوده بلکه بعدا چیزی اضافه به‌صورت هدیه یا چیز دیگر بدهد حرام نیست، بلکه کار خوبی هم هست که کسی که از دیگری قرض می‌گیرد موقع تحویل قرض خود، هدیه‌ای هم به قرض دهنده بدهد تا سنت قرض دادن تشویق شود.

- همچنان‌که ربا گرفتن حرام است ربا دادن هم حرام است، بلکه شاهد و کاتب و نویسنده بیع و قرض ربوی هم مرتکب حرام شده است.

- مالی را که کسی با شرط ربا قرض می‌گیرد چون قرض فاسد است مالک آن نمی‌شود و اگر در آن تصرف کرد و منفعتی در آن پیدا شد مال قرض دهنده و مالک اصلی می‌باشد؛ مثلا اگر گندم را به‌صورت ربائی قرض کند و آن را بکارد گندمی که برداشت می‌کند مال قرض دهنده گندم است. 

- اما در صورتی که قرض گیرنده یقین دارد که اگر به‌شرط سود هم نبود قرض‌دهنده راضی بود که در آن تصرف کند تصرفش اشکال ندارد و مالک منفعت می‌شود.

- کسانی که ربا می‌خورند می‌گویند ربا هم یک نوع معامله است و فرقی بین آنها نیست، چون معامله حلال است ربا هم حلال است، در حالی که بین معامله و ربا بسیار فرق است زیرا معامله عبارت است از عوض کردن مالی که از آن بی‌نیاز است به مالی که به آن نیازمند است و این امری است عادلانه و عاقلانه و لازمه حیات اجتماعی انسان است، اما ربا عبارت است از دادن مالی که از آن بی‌نیاز است به دیگری که به آن نیازمند است به شرطی که در موقع پس دادن همراه با 

زیادتی بدهد.

- رباخوار از آثار خیر و برکت معنوی که در کسب و کار و جنبش و سعی در تحصیل معاش است محروم است، چنان‌که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌فرمایند عبادت هفتاد قسم است و افضل اقسام آن طلب مال حلال است. و نیز فرمودند تاجر راست گفتار درست کردار با انبیا محشور است و صورتش مانند ماه شب چهارده می‌درخشد.

- مال ربوی هر چند فراوان باشد، عاقبتش بی‌برکت است چنان‌که تجربه ثابت کرده مال ربوی دوام ندارد و عذابش برایش می‌ماند.

__________________________

1. وسائل الشیعة، ج۱۸، ص۱۱۷.

2.من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۵۶۵.

3. همان، ص۵۶۷. 

از: ویکی اهل البیت(ع)

از: ویکی اهل البیت(ع)