چگونگی مصونیت در برابر زلزله (بخش پایانی)
هزینه بالای ساخت‌وساز استاندارد چالش آمادگی در برابر زلزله
گالیا توانگر
یک برداشت اشتباه این است که در زمان زلزله یک سوراخ در زمین‌باز می‌شود تا قربانیان بی‌گناه را ببلعد. این به‌هیچ‌وجه واقعیت ندارد و فقط بعد از یک زلزله قوی، ممکن است تعدادی شکاف روی زمین یا زیرزمین به وجود آید. این‌ها نه گسل هستند و نه شکاف عمیقی هستند که آماده نزدیک‌شدن به هم باشند و تنها شکاف‌هایی هستند که ممکن است در اثر فرونشستن خاک براثر لرزش زمین ایجاد شوند؛ بنابراین بلعیدنی در کار نیست و در وهله اول عدم ساخت‌وساز استاندارد سبب فروریختن آوار و تلفات می‌شود.
زلزله‌ها از دید جهت آزادشدن انرژی به دو گونه افقی و عمودی تقسیم‌بندی می‌شوند. خرابی‌های عمده و وسیع معمولاً بر اثر زلزله‌هایی از نوع افقی صورت می‌پذیرند؛ چرا که اغلب بناها در برابر بارهای عمودی مقاومت کافی دارند.
زمان بین دو زلزله بزرگ در تهران می‌تواند بین ۵۰ تا ۵۰۰ سال متغیر باشد و هیچ‌کس نمی‌تواند پیش‌بینی کند که زلزله بعدی در تهران چه زمانی رخ می‌دهد؟
تنها قسمتی از ایران که خطر سونامی بالایی دارد، قسمت جنوب شرقی ایران، در امتداد دریای عمان و نزدیک به مرز پاکستان است. خشکسالی‌ها و فرونشست‌ها اثری در شکست گسل‌ها ندارند.
بنا بر اینکه هیچ فردی نمی‌تواند مدعی شود که زلزله بعدی چه زمانی رخ خواهد داد؟ درصد لزوم آمادگی در برابر زلزله احتمالی بسیار بالا می‌رود.
لزوم ایجاد پایتخت جدید اداری برای کشور
پهنه‌هایی که در جنوب غربی محور زاگرس و شمال شرق ورقه عربی قرار دارند، فعال‌ترین به لحاظ لرزه‌خیزی هستند که در کمتر از یک دهه، زمین‌لرزه‌هایی با بزرگی حدود ۶ ریشتر ایجاد می‌کنند. درحالی‌که پهنه‌های شمالی و شمال شرقی در هر قرن قادر به ایجاد زلزله‌ای به بزرگی ۷.۵ هستند. کمترین خطر لرزه‌ای برای پهنه‌های سنندج- سیرجان، پلتفرم عربی، خلیج‌فارس، کویر مرکزی ایران و دشت خوزستان است و بیشترین خطر لرزه‌ای مربوط به پهنه‌های البرز، کپه داغ، فارس است.
اوج مورد انتظار شتاب در همین پهنه‌ها و کمترین آن برای پهنه سنندج- سیرجان است.
دکتر مهدی زارع زمین‌شناس توضیح می‌دهد: «کلان‌شهر تهران به‌عنوان پایتخت، مرکز اقتصادی و سیاسی و پرجمعیت‌ترین شهر ایران، جایگاه ویژه‌ای از نظر لزوم پیشگیری و آماده‌‌سازی برای زلزله محتمل دارد. تهران در برابر زلزله آسیب‌پذیر بوده و در انتظار زلزله مخربی با بزرگی بیش از ۷ ریشتر است. تحلیل خطر، ارزیابی آسیب‌پذیری و برآورد تلفات در شهر تهران و آسیب‌های فیزیکی و ساختاری بررسی شده است. نتایج ارزیابی آسیب‌پذیری نشان‌دهنده آسیب‌پذیری بخش عمده‌ای از ساختمان‌های شهر تهران است. نتایج حاصل از برآورد تلفات حاکی از درصد بالایی از تلفات در صورت وقوع زلزله در تهران است.»
وی در ادامه می‌گوید: «گسل شمال تهران با جابه‌جاکردن نهشته‌های کواترنر در منطقه شمال تهران همراه بوده است و آخرین بررسی‌های دیرینه لرزه‌شناسی گویای لرزه‌زا بودن آن، حتی در مدت‌زمان عهد حاضر (هولوسن، در طی ده‌هزار سال اخیر) بوده است، به‌نحوی‌که حداقل دو زمین‌لرزه در ۳۲۰۰ و ۷۳۰۰ سال قبل بر روی گسل شمال تهران بر پایه تعیین سن مشخص شده است.»
این دکتر زمین‌شناس با نگاهی به آمار رشد جمعیت در تهران می‌گوید: «جمعیت منطقه تهران و پیرامون نیز در ۵۰ سال متوالی به حدود ۱۰ برابر افزایش پیدا کرده است. گسل شمال تهران، از ناحیه شهری کل مناطق شمالی شهر تهران و در ادامه، از پهنه‌های مسکونی جنوب شهر کرج عبور می‌کند و هم اکنون بخش‌هایی از منازل مسکونی، روی یا در فرادیواره این گسل ساخته شده یا در مناطق 5،4،3،2،1 و 21 و 22 شهرداری تهران در حال ساخت است؛ همچنین نزدیکی گسل مشاء به منطقه شمال و شمال شرقی تهران و عبور از آن از حدود ۳۶ کیلومتری شمال شرق این شهر در تلاقی با گسل شمال تهران در روستای کلان و در نهایت وجود گسل‌های ایوانکی، شمال و جنوب ری و کهریزک و خط‌واره‌های مهم اقتصادی در منطقه جنوب و جنوب غربی تهران، مشخص می‌کند که پهنه‌های شهری در معرض گسیختگی مستقیم گسل زمین‌لرزه‌ای واقع شده یا در نزدیکی پهنه‌های لرزه‌ها قرار دارند. از سوی دیگر ساخت‌وساز در حریم گسل‌های فعال در محدوده شهری کرج بزرگ، مارلیک، ماهدشت نیز در حال انجام است.»
دکتر زارع ادامه می‌دهد: «بر اساس آمارهای جمعیتی تقسیم شده در مناطق بیست و دوگانه شهر تهران، جمعیت ساکن روی پهنه گسله در مناطق ۱، ۲، ۳، ۴، ۶، ۲۱ و ۲۲ در سال ۱۴۰۰ در شمال تهران دو میلیون و دویست هزار نفر و در مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ و ۲۰ در جنوب تهران حدود ۱ میلیون و صدهزار نفر است. این فقط جمعیت ساکن در پهنه‌های گسله در شمال و جنوب شهر را در سال ۱۴۰۰ نشان می‌دهد. بدیهی است، موضوع تراکم بالای جمعیت و بافت فرسوده به‌ویژه در مناطق ۱۲، ۱۴، ۱۵، ۱۶ و ۱۷ تهران که حدود دو میلیون و چهارصد هزار نفر در آنها زندگی می‌کنند، نیز مهم است.
در روز حدود چهارتا چهار ونیم میلیون نفر برای کار به شهر تهران می‌آیند (حدود ۵۲ درصد اضافه‌بار جمعیت طی روز!) و در هر نوع ارزیابی در طول روز، باید این جمعیت افزایش آسیب‌پذیری شهر تهران را در چنین شرایطی در نظر گرفت.»
این دکتر زمین‌شناس در تکمیل صحبت‌هایش راهکارهایی را تبیین کرده و می‌گوید: «یکی از راه‌های مناسب‌‌سازی شهر تهران به‌عنوان شهری با انتخاب کمتر زلزله، انتخاب محل و ساخت پایتخت برای ایران است. بر ملاحظات گوناگون، مناطق مختلف ایران کمتر در معرض خطر طبیعی مانند زلزله و سیل هستند و منابع طبیعی قابل‌استفاده صحیح، بیشتر در دسترس است، به‌ویژه در پهنه نوار سنندج- سیرجان، مثلاً ناحیه‌ای در نزدیکی گلپایگان می‌توان در نظر گرفته شود. چنین ناحیه‌ای می‌تواند از نظر دسترسی، آب‌وهوا، آب زیرزمینی، امنیت و آسایش برای نسل‌های بعدی مناسب باشد. این شهر جدید می‌تواند مرکز اداری و حکومتی و همچنین مرکز علم و فناوری‌های پیشرفته در آینده باشد. ایجاد این پایتخت جدید، ایجاد ثبات در جمعیت کلان‌شهر تهران را در پی خواهد داشت و به‌عنوان یک راهبرد کاهش ریسک در برابر زلزله می‌تواند موردتوجه قرار گیرد.»
انواع مصالح ضد زلزله
به‌صورت کلی هر ماده و متریالی که در ساخت ساختمان مورداستفاده قرار بگیرد به‌عنوان مصالح ساختمانی شناخته می‌شود. امروزه از انواع مصالح در صنعت ساختمان‌‌سازی استفاده می‌شود که در مقایسه با مصالح سنتی تغییرات بسیار زیادی داشته و می‌توانند در رسیدن به اهدافی همچون افزایش ایمنی، مقاوم‌‌سازی ساختمان، کاهش وزن، افزایش سرعت ساخت و ... نقش ویژه‌ای داشته باشند. مصالح ضد زلزله ساختمانی در اصل به‌نوعی از مصالح گفته می‌شوند که می‌توانند باعث افزایش مقاومت سازه در برابر زلزله شده و احتمال آسیب و خسارت‌های ناشی از زلزله را به حداقل برسانند. از جمله مهم‌ترین مصالح ساختمانی می‌توان به این موارد اشاره کرد: بتن‌آرمه، فوم و یونولیت، پوشش محافظ ضد زلزله، بلوک‌های سبک، بلوک‌های هوادار، بلبرینگ‌های ساختمانی و...
علی قدامی پور یک پیمانکار پروژه‌های ساختمانی در مشهد برایمان توضیح می‌دهد: «آبان‌ماه ۱۴۰۱ هزینه ساخت آپارتمان در مشهد به‌ازای هر مترمربع زیربنا ساختمان به حدود ۷ میلیون تومان می‌رسید. توجه داشته باشید که این مبلغ فقط هزینه ساخت‌وساز است و هزینه عوارض شهرداری، بیمه، نظام‌مهندسی و سایر سازمان‌ها را نیز باید به مبلغ فوق اضافه کنید. با این حساب هزینه ساخت هر مترمربع ساختمان در سال ۱۴۰۱ به مترمربعی ۸-۹ میلیون تومان خواهد رسید. البته این عدد خیلی کلی است برای اینکه بتوان تخمین دقیق‌تری زد باید اطلاعات بیشتری در اختیار داشت.»
این پیمانکار در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «با یک حساب سرانگشتی می‌توان دریافت که هزینه ساخت‌وساز بسیار بالا بوده و اغلب انبوه‌سازان به بهانه گرانی مصالح اصولاً فکر استفاده از مصالح ضد زلزله را نمی‌کنند و صرفاً در تلاش برای انجام پروژه‌ها با کمترین هزینه ممکن هستند.»
اقدامات مناسب در مواجهه با زلزله
اگر فرض را بر درست بودن هشدار زلزله بگذاریم، در لحظه‌ای که از وقوع زلزله باخبر می‌شویم، چه باید کرد؟
نواب شمس‌پور مدیرکل آموزش‌های همگانی جمعیت هلال‌احمر می‌گوید: «اصل اول این است که به‌هیچ‌وجه برای خروج از ساختمان اقدام نکنید و بلافاصله در نقاط امن ساختمان پناهگیری کنید.
وقوع زلزله اتفاقی نیست که بتوان آن را پیش‌بینی کرد و اعلان هشدار فرستاد. شما هنگامی متوجه آن می‌شوید که زمین زیر پایتان در حال لرزیدن است.
در آن هنگام لازم است بلافاصله در نقاط امن ساختمان پناه بگیرید. در زلزله اخیر خوی در آذربایجان فقط افرادی آسیب جدی دیدند که به‌جای پناهگیری از خانه به خیابان فرار کرده بودند و در جریان این فرار دچار حادثه شدند.»
مدیرکل آموزش‌های همگانی جمعیت هلال‌احمر اقدام سریع و در مواجهه با زلزله را متکی به اقداماتی دانست که همه افراد باید از قبل از سانحه و به عبارتی از امروز که خطری رخ نداده است، آنها را انجام دهند و توضیح می‌دهد: «ترسیم نقشه خطرپذیری ساختمان اولین اقدام مهم است. همه افراد باید ساختمان کار و یا منزل خود را بررسی کنند و در هر اتاق یا سالن آن، نقاط امن را شناسایی و این نقاط را به همه ساکنین معرفی کنند.»
شمس پور ادامه می‌دهد: «بعد از پناهگیری و اتمام زلزله وقت آن است که در صورت لزوم و بر اساس شدت سانحه، خروج ایمن از ساختمان آغاز شود. این خروج هم شرایط و ضوابط مشخصی دارد که لازم است افراد از آن آگاه باشند. اما پیش از سانحه ضروری است که معابر محله و کوچه‌های منطقه بررسی شود تا نقاط پرخطر و کم‌خطر در آن منطقه مسکونی از هم تفکیک شود. چراکه ممکن است پس از اتمام زلزله و اقدام به خروج ایمن، پس‌لرزه‌هایی رخ دهد و جان شما را که اکنون در خیابان هستید، تهدید کنند.»
وی با تأکید بر افزایش آمادگی مواجهه با زلزله می‌افزاید: «اقدامات قبل از زلزله، جان ما را در هنگام سانحه نجات خواهد داد.
پس از نجات جانمان برای ادامه زندگی نیازمند دسترسی به مهم‌ترین امکانات اولیه هستیم؛ بنابراین توصیه می‌شود یک کیف شرایط اضطراری تهیه و در منزل نگه‌داری کنیم. این کیف شامل، پتوی نجات، چراغ‌قوه، وسایل پانسمان و کمک‌های اولیه، غذای کنسروی و خشکبار، لوازم بهداشتی ضروری و داروهای موردنیاز و یک ضبط صوت است.»
مدیرکل آموزش‌های همگانی جمعیت هلال‌احمر از همه هم‌وطنان خواست، در صورت تمایل برای افزایش آمادگی مواجهه خود با زلزله، به سایت آموزش‌های آنلاین خادم (خانواده آماده در مخاطرات) مراجعه کنند و در هر زمان و مکان که فرصت دارند، دوره آموزش پناهگیری و اقدامات لازم در زلزله را سپری کنند.
تهران فقط ۲۰درصد در برابر زلزله آمادگی دارد
یک متخصص زلزله و عضو هیئت علمی دانشگاه میزان آمادگی تهران در برابر زلزله‌ای مانند بم را تنها ۲۰ درصد عنوان کرد.
رضا کرمی محمدی عضو هیئت علمی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی توضیح می‌دهد: «طی این سال‌ها اتفاقات مثبت و خوبی در حوزه مدیریت بحران رخ‌داده که از میان آنها می‌توان به تشکیل سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، تدوین قانون مدیریت بحران کشور و ایجاد سازمان مدیریت بحران کشور و... اشاره کرد.»
این متخصص زلزله‌شناسی و مدیریت بحران با بیان اینکه در حوزه مقابله و آمادگی در برابر زلزله تهران اقدامات خوبی در حوزه سخت‌افزاری انجام شده است، می‌گوید: «اما در بحث نرم‌افزاری این ضرورت وجود دارد که باید اقدامات بیشتری انجام شود.
اگر امروز زلزله‌ای مانند آنچه که در بم رخ داد، در تهران رخ دهد، ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که نهایتاً ۲۰ درصد آمادگی در برابر زلزله وجود دارد و این می‌تواند مشکلات زیادی را برای شهر تهران و حتی کشور ایجاد کند. ازاین‌رو خیلی جای کار داریم و اقدامات زیادی باید انجام شود.»
کرمی محمدی از بی‌توجهی مسئولان به موضوع مدیریت بحران نیز انتقاد کرده و می‌افزاید: «یکی از چالش‌های عمده مدیریت بحران طی سنوات گذشته، بی‌توجهی مسئولان به موضوع مدیریت بحران است. مجلس هم باید این موضوع را پیگیری کند.»