در نوشتار حاضر موضوع امر به معروف به عنوان یکی از شاخصه‌‌های جامعه برتر و جایگاه آن در اسلام و برخی آثار این فریضه فوق‌العاده مهم تبیین شده است.

***

عرف و معروف در آموزه‌های قرآنی

معروف هر کاری است که عقل و یا شرع آن را نیکو و پسندیده برمی‌شمارد. (مفردات راغب اصفهانی) عرف و معروف به معنای پسندیده و امور نیکویی است که از نظر حکم عقل و یا حکم عقلا(عرف مردم) و یا حکم شرع مورد تایید قرار گرفته باشد. از این‌رو از نظر وسعت می‌تواند فراتر از امور واجب و یا مستحبی باشد که شارع آن را به حکم مصالح تایید کرده است. علاوه بر واجب و مستحب امور دیگری نیز وجود دارد که عقل بشر و یا عقلا به آن می‌رسد و آن را دارای مصالح می‌یابد و مورد تایید و تاکید قرار می‌دهد. بنابراین اموری که صالح و نیکو شمرده می‌شود اختصاص به واجبات و مستحبات ندارد بلکه شامل امور صالح عقلی و یا عقلایی می‌شود که برخی از آنها به عنوان امور امضایی مورد تاکید شارع قرار گرفته است و به عنوان واجبات و یا مستحبات عمل به آن ترغیب شده است.

به سخن دیگر، معروف در کاربردهای قرآنی دربرگیرنده همه اموری می‌شود که عقل به حکم استقلالی و یا عقلا به عنوان انسان‌های سالم بر پایه فطرت خویش و یا شارع به دلیلی که عقل بشر و یا گرایش فطری عقلا بدان نرسیده است حکم به پسندیده بودن و نیکویی آن کرده است. بنابراین هرگاه قرآن از معروف سخن می‌گوید تنها اختصاص به حکم شرعی و امور واجب و یا مستحب ندارد بلکه همه اموری را شامل می‌شود که عقل بشر بدان دست می‌یابد و یا خردمندان به حکم فطرت سالم خویش بدان گرایش و میل دارند و آن را مصلحت می‌یابند. این نگرش قرآن نسبت به مسئله معروف از آن رو انجام می‌گیرد که اسلام به حکم عقل و گرایش عقلای سالم و برخوردار از فطرت سالم و پاک اهتمام می‌ورزد و به آن ارزش و اعتبار خاصی قائل می‌شود.

قرآن از مردمان می‌خواهد که خود اهل معروف باشند؛ به این معنا که خود بر پایه حکم شرع و حکم عقل و سیره عقلایی عمل کرده و از آن تخطی نکنند. این به جنبه هنجاری و رفتاری و اخلاقی بازمی‌گردد. بنابراین حکم نخست قرآن ناظر به جنبه اخلاقی و حتی اخلاق فردی است. به این معنا که عمل به معروف از سوی هر انسانی را به عنوان فضیلت اخلاقی می‌ستاید و از انسان‌ها می‌خواهد که خود را متخلق به اخلاقی چنین کنند.

در مرحله دیگر گام را فراتر نهاده و از آنان می‌خواهد که به جنبه حقوقی آن نیز توجه داشته باشند و به عنوان یک قانون آن را در جامعه عمل کنند. از این‌رو نگاه قرآن به مسئله به شکل امر حقوقی خود را نشان می‌دهد و عمل به هنجارها و پسندیده‌ها و نیکویی‌ها در جامعه مورد تشویق و ترغیب قرار می‌گیرد.

در مرحله سوم نه تنها به عنوان امری اخلاقی و یا حقوقی بلکه به عنوان امری قانونی مورد توجه قرار گرفته و از مردم خواسته شده است تا به معروف به عنوان قانونی اجتماعی توجه کنند و نه‌تنها خود بدان عمل کنند بلکه دیگران را به عنوان ناظر و مجریان قانون به این امر فرا خوانند و از آنان بخواهند تا به اموری که معروف نامیده می‌شود عمل کنند. این‌گونه است که اسلام به مسئله معروف از جهاتی چند توجه کرده و به اشکال مختلف از آنان می‌خواهد تا به آن عمل کنند. 

از یک سو به عنوان فضیلت اخلاقی و از سوی دیگر به عنوان حق اجتماعی جامعه و از سوی سوم به عنوان قانون می‌بایست مورد توجه قرار گیرد و کوتاهی از آن نه‌تنها موجبات مواخذه دنیوی را فراهم می‌آورد بلکه در آخرت مورد بازخواست قرار خواهند گرفت. بیان داستان گروه‌ها و اقوامی که از امر به معروف خودداری کردند و یا خود به معروف عمل نکردند و عواقب شوم آن دامنگیر‌شان شد هشداری است تا بر مجازات دنیوی و اخروی قانون گریزان تاکید شود.

آثار امر به معروف

قرآن با اشاره به آثاری که برای عمل به معروف و یا آمران به معروف وجود دارد نشان می‌دهد که معروف در اشکال مختلف آن تا چه اندازه می‌تواند در ساخت انسان کامل و یا جامعه برتر و کامل در دنیا و آخرت نقش ایفا کند.

ورود به جرگه صالحان

از جمله آثاری که قرآن برای امر به معروف بیان می‌کند قرار گرفتن در زمره صالحان است. صالح کسی است که خود به نیکی و نیکوکاری عمل می‌کند بنابراین تنها کسانی می‌توانند به معروف امر کنند که خود بدان پایبند باشند. این‌گونه است که شخص از فعل به اسم می‌رسد و از اینکه گفته شود فلانی کاری نیک کرد می‌گویند فلانی نیکوکار است.

قرآن در آیه 114 سوره آل‌عمران وقتی صالحان(نیکوکاران) را معرفی می‌کند به اموری چند درباره ایشان توجه می‌دهد که به جنبه‌های بینشی و نگرشی آنان مرتبط می‌شود. آنان را کسانی برمی‌شمارد که به خدا و روز رستاخیز اعتقاد دارند و به جهت همین باور نه‌تنها خود کارهای نیکو می‌کنند و معروف را عمل می‌کنند بلکه دیگران را نیز به معروف امر می‌دهند و از آنان می‌خواهد که در زندگی خویش بر پایه معروف رفتار کنند و به آموزه‌های شرعی و عقلی و سیره عقلایی عمل نمایند. این‌گونه است که شخص صالح کسی است که نه‌تنها به فکر خود بلکه به فکر جامعه است و به امر روشنگری و هدایت جامعه اهتمام می‌ورزد و در این راه از خود شجاعت و صبر نشان داده و امر به معروف می‌کند.

برخورداری از عزم و صبر

به این ترتیب ارتباط تنگاتنگ معنایی میان امر به معروف و صبر و شکیبایی در آیات قرآن ترسیم می‌شود؛ زیرا تنها کسانی می‌توانند افزون بر عمل به معروف، دیگران را به معروف بخوانند و از آنان بخواهند که رفتارها و کردارهای خویش را بر پایه آموزه‌های شرع و عقل و سیره عقلایی تنظیم کنند که از شجاعت و صبر ویژه‌ای برخوردار باشند.(لقمان آیه17) صاحبان عزم در تحلیل قرآنی که پیامبران اولوالعزم هستند، کسانی‌اند که دارای صبر بوده و به معروف امر می‌کنند. از امام علی(ع) روایت شده است که مقصود از: واصبر علی ما اصابک؛ در آیه 17 سوره لقمان، صبر بر سختی‌های امر به معروف است(مجمع‌البیان ذیل آیه)؛ زیرا در برخورد با افرادی که به معروف عمل نمی‌کنند و حتی نسبت به آن واکنش منفی نشان می‌دهند سختی و فشارهای بسیاری وارد می‌شود که تنها صاحبان عزم می‌توانند از عهده آن برآیند. 

این‌گونه است که ورود به جرگه صالحان بسیار سخت است و یکی از راه‌های آن امر به معروف شمرده شده است. صالحان در تحلیل قرآنی کسانی‌اند که در صراط مستقیم قرار دارند و از نعمت‌های خاص خداوند که در سوره حمد از آن یاد شده بهره‌مند بوده و از گروه مغضوبان و گمراهان رهایی می‌یابند.

جامعه‌پذیری

خداوند به اینان به عنوان مومنان خاص بشارت‌های خاص می‌دهد. در حقیقت ایمان واقعی در تحلیل قرآنی چنان‌که در آیه 112 سوره توبه و نیز در سوره عصر بیان شده، تنها ایمان به خدا و حق و یا عمل به معروف و کارهای صالح و نیکو نیست بلکه ایمان واقعی و حقیقی زمانی شکل می‌گیرد که شخص کوشش کند آنچه را یافته و یا عمل می‌کند در جامعه گسترش دهد و دیگران را نیز به ایمان نیکو و عمل به کارهای ‌معروف و نیک سفارش دهد. 

اگر جامعه‌ای بخواهد از حمایت‌ها و امدادها و نصرت خاص خداوند بهره‌مند شود باید نه تنها خود به اعمال صالح و نیک فردی و اخلاقی اقدام کند بلکه جامعه را نیز به هنجارهای نیک دعوت کند. به سخن دیگر رهایی و عزت و اقتدار هر جامعه و تعالی و تکامل آن در گرو مسئله جامعه‌پذیری است و امر به معروف از مهم‌ترین عوامل و راهکارهایی است که جامعه‌پذیری سالم را تقویت و تثبیت می‌کند. 

(حج آیات 40 و 41)از این‌رو در دیدگاه قرآن جامعه برتر‌، جامعه‌ای است که اصول جامعه‌پذیری در آن مراعات می‌شود و امر به معروف به عنوان ملاک برتری امت معرفی می‌شود. (آل عمران آيه 110 ) 

ایجاد همدلی و وحدت

 جامعه برتر زمانی تحقق می‌یابد که امر به معروف و ملاک‌های جامعه‌پذیری مراعات شود و همه خود را موظف و مکلف بدانند که نه تنها خود به هنجارها عمل کنند بلکه دیگران را نیز بدان بخوانند. این‌گونه است که قرآن از امر به معروف به عنوان خیر کثیر یاد می‌کند و آن را عاملی مهم در جلب و جذب خوبی‌ها و نیکی‌ها در جامعه برمی‌شمارد. جامعه‌ای که در آن امر به معروف به عنوان ملاک سنجش و ارزش مطرح است همواره رو به سوی تعالی است و هر دم برکات و نعمت بر آن نازل می‌شود (نساء آيه 114) و از سوی دیگر رحمت خاص خداوند شامل آنان می‌شود (توبه آیه 71) و نه تنها در آخرت رستگاری را در آغوش می‌کشند 

(آل عمران آیه 104 و توبه آیه 111 و 112) بلکه همه اختلافاتی که ریشه آن در نابهنجاری‌های اجتماعی است از میان می‌رود و به جای تفرقه و اختلاف وحدت برقرار می‌شود. (آل عمران آیه 104 و 105) به این معنا که قرآن رحمت الهی را زمانی بر جامعه ارزانی می‌دارد و الفت و محبت در میان افراد گسترش می‌یابد که مردمان تنها به فکر رهایی خود نباشند و با همدلی و همگراهی و همراهی بکوشند تا دستگیر دیگران بوده و آنان را نیز از خشم الهی در امان دارند. این مهم نیز جز با امر به معروف شدنی نیست. وقتی هر کسی دیگری را به خیر و معروف دعوت کند و از بدی و اختلاف و تفرقه باز دارد نوعی وحدت و انسجام قلبی و عملی در جامعه پدیدار می‌شود که مردم در سایه آن به عزت و کرامت و خیر کثیر دست یابند.

در سایه امر به معروف و نهی از منکر است که همدلی و همراهی جایگزین تفرقه و اختلاف می‌شود و زمینه حفظ جامعه و افراد آن از فشارهای دشمنان فراهم می‌آید و به جای اینکه شکست دامنگیرشان شود دشمنان دچار شکست شده و جامعه از فروپاشی مصون می‌شود، از این‌رو خداوند در آیه 110 و 111 سوره آل عمران امر به معروف امت مومن را مانع از شکست در برابر دشمن بر می‌شمارد و پیروزی را در گرو وحدت و امر به معروف می‌داند.

بر پایه این تحلیل قرآنی هر گونه ترک معروف  به معنای اختلاف در جامعه و شکست در برابر دشمنان و مخالفان خواهد بود. در این باره قرآن هشدار می‌دهد که با فرار از معروف و ترک امر به معروف چیزی جز عدم نصرت خداوند و تفرقه و شکست حاصلی برای امت نخواهد داشت. 

این نکته در آخر مورد تاکید قرار می‌گیرد که امر به معروف از عمل به معروف دشوار‌تر و سخت‌تر است از این‌رو خداوند در آیه 21 سوره آل عمران و نیز 17 سوره لقمان به صبر در به امر به معروف سفارش می‌کند و مومنانی را که به خاطر آن به جرگه صاحبان عزم می‌پیوندند می‌ستاید تا ارزش و مقام والای امر به معروف را تبیین کند. 

بنابراین بر همگان است تا در امر به معروف صبر و شکیبایی را پیشه خود سازند‌، زیرا مخالفان و عاملان منکر و تارکان معروف راضی نمی‌شوند تا کسی آنها را به معروفی بخواند و حتی ممکن است که کمر به آزار و یا قتل وی بندند و او را از میان بردارند. 

(آل عمران آيه 21) از این رو امر به معروف به عنوان امری فراتر از روشنگری و روشنفکری مطرح می‌شود و در مقام جهاد و ارزش و اعتبار آن می‌نشیند.

(آل عمران آيه 21) از این رو امر به معروف به عنوان امری فراتر از روشنگری و روشنفکری مطرح می‌شود و در مقام جهاد و ارزش و اعتبار آن می‌نشیند.