ضرورت کاهش آلودگی هوا و راهکارهای مهار آن (بخش نخست)
پنجه هیولای آلودگی بر گلوی شهر
گالیا توانگر
در ایستگاه 3 کلکچال مه غلیظ آلودگی، تصویر تهران را بلعیده است! خانواده‌هایی که روز جمعه را برای یک کوه‌پیمایی اختصاص داده‌اند، با تعجب از بلندایی که بر تهران اشراف دارد به این ابر تیره آلودگی می‌نگرند. سیاهی ناشی از آلودگی که در عکس‌های یادگاری بر لبخند‌ها سایه انداخته و خاطر هر شهروندی را مکدر می‌سازد.
جعفر جندقی رئیس‌مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت افزایش بیماری‌های تنفسی را با تغییرات آب‌وهوایی مرتبط دانسته و می‌گوید: «بیماری‌های تنفسی دارد جای سرطان‌ها را به‌عنوان دومین عامل بیماری‌ها می‌گیرد.»
یکی از دلایل این روند، آلودگی هوا و تغییر اقلیم است. در بخشی از جغرافیای کشورمان سالانه ۳۴۰ روز آفتابی داریم که با استفاده از این فرصت قادر هستیم نیمی از انرژی کشور را از این راه تولید کنیم؛ بنابراین انتظار می‌رود هر چه سریع‌تر رویکرد به سمت انرژی پاک تقویت شود.
دستگاه تصفیه هوا چقدر مؤثر است؟
ذرات PM2.5 ذرات ریزی هستند که‌اندازه آنها کمتر از ۲.۵ میکرومتر یا میکرون است و یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا هستند.
ذرات PM2.5 که قطر آنها 2.5 میکرون یا کمتر (100 برابر کوچک‌تر از قطر موی انسان) است و آن‌قدر کوچک هستند که می‌توانند حتی به کوچک‌ترین مجاری هوای ریه‌ها نفوذ کنند.
این ذرات معلق عموماً ناشی از فعالیت‌های هستند که در آنها سوخت‌های فسیلی مانند نفت، گاز و زغال‌سنگ سوزانده می‌شوند. از جمله رفت‌وآمد ماشین‌ها، ذوب و پردازش فلزات، نیروگاه‌ها و مانند اینها و همچنین سوزاندن مزارع و آتش‌سوزی جنگل‌ها.
میزان ذرات PM2.5 در هوا بر حسب میکروگرم در مترمکعب هوا به طور میانگین در 24 ساعت‌اندازه‌گیری می‌شود.
PM2.5 علت اصلی کاهش میدان دید یا تاری هوا ناشی از آلودگی هوا در شهرهای بزرگ هستند.
ذرات PM2.5 نسبت به ذرات بزرگ‌تر PM10 ذرات معلق 2.5 تا 10 میکرونی که ناشی از دود و غبار کارخانه‌ها، کشاورزی و جاده‌ها و نیز گرده‌های گیاهی، کپک‌ها و‌هاگ‌ها هستند، برای مدت طولانی‌تری در هوا باقی می‌مانند (روزها یا هفته‌ها) و تا مسافت طولانی‌تری نیز حرکت می‌کنند.
هم ذرات PM2.5 و هم ذرات PM10 برای سلامتی زیان‌بار هستند، اما PM2.5 چون به بخش‌های عمیق‌تر ریه نفوذ می‌کنند و هم ناشی از مواد سمی‌تری (مانند فلزات سنگین یا ترکیبات آلی سرطان‌زا هستند) خطرات بسیار بیشتری دارند.
البته عوامل دیگری مانند تنفس از راه دهان، فعالیت بدنی، سن (کودک یا سالمند بودن)، داشتن بیماری زمینه‌ای ریه‌ای، درجه حرارت هوا، و سایر مواد آلاینده میزان نفوذ این ذرات به درون ریه‌ها و اثرات زیان‌بارشان را تشدید کند.
علیزاده یک فروشنده دستگاه تصفیه هوا به گزارشگر کیهان می‌گوید: «مشتری همواره می‌پرسد: «دستگاه تصفیه هوا چقدر مؤثر است؟» ما در معرض تبلیغات فراوان در بازار هستیم که تعداد زیادی از آنها غیرواقعی است. در آزمایشی که اخیراً انجام دادم متوجه تقلبی بودن فیلتر کربنی یکی از مارک‌های موجود در بازار شدم.
البته من یک مورد دیگر را تست کردم که متعلق به شرکت... بود و دستگاه واقعاً کار می‌کرد. دستگاه قادر بود آلودگی را تا زیر میزان استاندارد کاهش دهد. البته اینکه عمر مفید دستگاه چقدر است؟ اطلاعی ندارم.»
این فروشنده دستگاه تصفیه هوا در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «جایی خوانده‌ام که استفاده از سیستم آیونایزر در دستگاه تصفیه هوا برای کودکان خوب نیست. (یونایزر قسمتی از دستگاه تصفیه هوا است كه یون‌های منفی را تولید و وارد هوا می‌کند. یون‌های منفی به دلیل بار منفی خود باعث جذب انواع خاصی از مولکول‌های آلاینده هوا می‌شوند.) کافی است فیلترهای دستگاه درست عمل بکنند، قادر خواهند بود آلودگی را کنترل کند.»
آلودگی هوا از هر ۱۰ نفر به ۹ نفر آسیب می‌زند
دکتر مژگان صفری فوق‌تخصص آسم، آلرژی و ایمونولوژی با اشاره به اینکه آلودگی هوا وجود ذرات اضافی در هواست که می‌تواند فیزیکی، شیمیایی و یا طبیعی باشد که به انسان، حیوان، طبیعت و... آسیب می‌زند، تصریح می‌کند: «افراد با بیماری‌های تنفسی، قلبی و عروقی، کودکان و زنان باردار در روزهای آلوده در معرض آسیب هستند.»
وی با بیان اینکه آلودگی هوایی بر روی سیستم‌های مختلفی از بدن مانند سیستم تنفسی و حتی عصبی تأثیر می‌گذارد، ادامه می‌دهد: «هر فردی چه سالم باشد چه بیمار، از آلودگی هوا آسیب می‌بیند به‌طوری‌که از هر ۱۰ نفر، ۹ نفر ممکن است دچار آسیب شوند، منتها بیماران تنفسی قطعاً بیشتر آسیب می‌بینند.»
صفری اظهار می‌دارد: «اگر افراد سالم به‌ویژه کودکان در معرض آلودگی هوا قرار گیرند، دچار عفونت تنفسی حاد می‌شوند و اگر از قبل مشکل داشته باشند، مثلاً آسمی‌ها چه کودک باشند چه بزرگسال در معرض آلودگی هوا دچار حمله آسمی می‌شوند.»
وی در ادامه می‌افزاید: «آسیب‌پذیری کودکان در زمان آلودگی به‌این‌علت است که آنها مجاری هوایی کوچک‌تری داشته و سیستم ایمنی ضعیف‌تری دارند و زودتر دچار التهاب و آلودگی‌های عفونی می‌شوند.»
وی با بیان اینکه معمولاً آلودگی بیماری افراد بیمار را تشدید می‌کند، می‌گوید: «افراد سیگاری که دچار بیمار مزمن انسدادی ریه (COPD) هستند،
در روزهای آلوده بیماری‌شان تشدید می‌شود.»
صفری با تأکید بر اینکه آلودگی هوا خود ایجاد بیماری مزمن انسداد ریه(COPD) می‌کند، اعلام می‌کند: «متأسفانه آماری ارائه شده که آلودگی‌های هوا باعث ایجاد سرطان ریه می‌شود.»
وی به راهکارهای فردی و عمومی برای جلوگیری از عوارض آلودگی‌ها اشاره کرده و می‌گوید: «باید تعداد پارک‌ها و درختان افزایش یابد، ماشین‌ها اصلاح شوند، ماشین‌های دودزا استفاده نشود، اجازه ندهند ماشین‌های قدیمی و آسیب‌دیده تردد کنند در ضمن استفاده از فیلترهای هِپا در مناطق آلوده نیز مؤثر است.»
این فوق‌تخصص آسم، آلرژی و ایمونولوژی بالینی درباره راهکارهای فردی می‌گوید: «افراد باید از تردد بی‌مورد در فضاهای باز خودداری کنند، تاحدامکان در خانه بمانند، کودکان را به جاده‌های پرتردد نبرند، بچه‌ها و افراد آسیب‌دیده، بیماران قلبی، عروقی و تنفسی در محیط‌های آلوده قرار نگیرند.»
صفری با اعلام اینکه در زمان بروز آلودگی ماسک زدن بهتر از نزدن آن است، بیان می‌کند: «ماسک ممکن است بتواند از ورود بعضی مواد آلوده جلوگیری کند و بعضی‌ها را نتواند مهار کند، اما زدن آن بهتر از نزدنش است.»
حل مشکل آلودگی هوا و ترافیک
از اولویت‌های تهران
مهدی بابایی، نایب‌رئیس کمیسیون سلامت، خدمات شهری و محیط‌زیست شورای شهر تهران با بیان اینکه حل مشکل آلودگی هوا و ترافیک نیازمند توسعه حمل‌ونقل عمومی با حمایت دولت است، متذکر می‌شود: «پاس‌کاری توپ قصور مدیران درعمل به تعهداتشان در قبال قانون هوای پاک، میان دستگاه‌ها و سازمان‌های متولی کاهش آلودگی هوا و ترافیک، تهران امروز را با وضعیت اسف‌باری مواجه کرده است.»
وی در ادامه می‌افزاید: «اگر زیرساخت‌های ناوگان حمل‌ونقل عمومی تکمیل نشود، تهران به پارکینگ تبدیل می‌شود و فضایی برای تردد در معابر عمومی شهری وجود نخواهد داشت.
در شهر توکیو شهروندان هنگام استفاده از موتورسیکلت و خودروهای سواری در خیابان‌های شهر، عوارض می‌پردازند و تردد با موتور و خودروی سواری در این شهر سفر لاکچری محسوب می‌شود و همین اعمال قانون منجر به این شده که توکیو به شهر بی‌ترافیک سنگین تبدیل شود.»
رئیس‌کمیته ایمنی شورای شهر تهران با اشاره به اینکه افزایش ناوگان حمل‌ونقل عمومی ترافیک و آلودگی هوا را در شهر تهران به‌شدت کاهش می‌دهد، می‌گوید: «یکی از اولویت‌های مهم شهر ما حل مسئله آلودگی هوا و حمل‌ونقل و ترافیک است که امروز شاهد هستیم، آیین بهره‌برداری از ۲۰۰ اتوبوس و ۶۲ مینی‌بوس در تهران به نحو مطلوب صورت گرفت. در این پروژه توجه ویژه به تولید داخلی از جمله مسائل مهمی است که در حوزه حمل‌ونقل و مدیریت شهری موردتوجه قرار گرفته است.»
وی در پایان صحبت‌هایش می‌گوید: «امیدواریم که با کمک دستگاه‌های مختلف در کشور و تلاش مدیریت شهری شاهد بهره‌برداری هرچه بیشتر از اتوبوس‌ها و دیگر ناوگان حمل‌ونقل شهری برای ایجاد رفاه حال شهروندان تهرانی باشیم؛ چرا که افزایش ناوگان حمل‌ونقل عمومی ترافیک و آلودگی هوا را در شهر تهران به‌شدت کاهش می‌دهد.»
تغذیه در آلودگی هوا
هوای آلوده معمولاً از مونوکسید کربن، دی‌اکسید گوگرد، اکسیدهای نیتروژن‌دار، هیدروکربن‌های سوخته نشده، ذرات ریز معلق، برمید سرب و سایر ترکیبات سربی تشکیل شده است و هرچند می‌تواند برای همه خطرساز باشد؛ اما کودکان، سالمندان، مادران باردار و مبتلایان به بیماری‌های قلبی، ریوی بیشتر از دیگران در معرض خطر هستند. بهتر است تعدادی از نکات تغذیه‌ای را رعایت کنید که نقش مهمی در کمتر کردن عوارض ناشی از آلودگی هوا دارد.
نیلوفر حیدری، کارشناس تغذیه برای روزهایی که شهروندان با آلودگی هوا دست‌وپنجه نرم می‌کنند، توصیه دارد: «نوشیدن مایعات به‌ویژه آب در شرایط آلودگی هوا نه‌تنها موجب شست‌وشوی دهان و دستگاه گوارش می‌شود، بلکه عطش و خشکی دهان ناشی از گردوغبار و آلودگی هوا را از بین می‌برد.
ازآنجاکه کلسیم موجود در شیر کم‌چرب از جذب آلاینده‌های موجود در گردوغبار و هوای آلوده جلوگیری می‌کند، مصرف مکرر و روزانه سه تا چهار فنجان شیر در این شرایط آب‌وهوایی توصیه می‌شود.»
وی در ادامه می‌افزاید: «با خوردن میوه‌ها و سبزی‌های تازه و کمتر مصرف کردن فست‌فودها و غذاهای آماده، می‌توانیم از خودمان تا حدودی در برابر این پدیده مواظبت کنیم. یکی از میوه‌هایی که خوردن آن در ایام تشدید آلودگی هوا توصیه می‌شود، سیب است. سیب سرشار از پکتین است. پکتین ضد سموم موجود در هواست و سرب را جذب کرده و مانع از رسیدن آسیب به سلول‌های بدن می‌شود؛ البته پرتقال و توت‌فرنگی، لیمو،گریپ‌فروت، هویج و غلات سبوس‌دار هم این خاصیت را دارند.»
این متخصص تغذیه در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «مصرف منابع غذایی ویتامین E و ویتامین D هم می‌تواند اثرات مسموم‌کننده گازهای آلاینده را خنثی کنند. ویتامین E در روغن‌های گیاهی، گردو، بادام، زیتون، جوانه گندم، جگر و سبزی‌های دارای برگ سبز وجود دارد. منابع مناسب ویتامین D هم شیر، کره و زرده تخم‌مرغ هستند که در روزهای آلودگی هوا باید بیشتر مصرف شوند.
در واقع شیر و لبنیات به‌خصوص پنیر و ماست، به‌خاطر کلسیمی که دارند می‌توانند جذب عناصر سنگین مثل سرب را کاهش دهند.
شیرهای غنی شده با باکتری‌های به نام پروبیوتیک، سطح باکتری‌های مفید را در روده انسان متعادل می‌سازد. سبزیجاتی مثل طالبی، انبه، کدوتنبل، فلفل، اسفناج، کلم و زردآلو بتاکاروتن دارند. سلنیوم را هم می‌توانید در غذاهای دریایی، مرغ، نان و غلات سبوس‌دار پیدا کنید.»
وی در پایان می‌گوید: «مصرف بیشتر آنتی‌اکسیدان‌ها زمینه‌ای را فراهم می‌کنند که بدن به‌راحتی رادیکال‌های آزاد مضر را از بین ببرد. خوراکی‌هایی که ویتامین E و C دارند، منبع غنی آنتی‌اکسیدان هستند. از طرفی ویتامین C
می‌تواند به دفع سربی که با هوای آلوده وارد بدن ما شده، کمک کند. مرکبات، فلفل سبز، کلم بروکلی، گل‌کلم، کلم‌برگ، گوجه‌فرنگی، سبزی‌های برگی شکل سبز(سبزی‌خوردن)، اسفناج، کیوی، طالبی و توت‌فرنگی مقدار زیادی ویتامین Cدارند. البته یادتان باشد که بهتر است این خوراکی‌ها را خام و تازه مصرف کنید.
اگر دنبال نوشیدنی مناسب برای روزهای تشدید آلودگی هوا هستید، باید بگوییم که بهتر است چای سبز یا آب انار را انتخاب کنید. چای سبز سرشار از ویتامین سي و آنتی‌اکسیدان است و آب انار هم می‌تواند مواد سمی را از بدن دفع کند.
ماهی‌های روغنی که سرشار از اسیدهای چرب امگا ۳ هستند، تنگی نفس و اثرات زیان‌بار ترکیبات التهاب‌آور را کاهش می‌دهند.»