خسرو امینی
سخن‌چینی، از آفات زبان

اما همین بهترین و بزرگ‌ترین نعمت‌الهی، برای بسیاری بزرگ‌ترین نقمت و بلا می‌شود و انسان را به بدبختی و شقاوت ابدی سوق می‌دهد. در آموزه‌های وحیانی اسلام گناهان بسیاری به زبان نسبت داده شده که بیشتر آنها از مصادیق گناه کبیره هستند که خداوند، دوزخ را به مرتکب آن گناهان وعده داده است.
از جمله این گناهان کبیره می‌توان به سخن‌چینی اشاره کرد که در عربی از آن به نمامی تعبیر می‌شود. (قلم، آیات 11 و 16) نمام و در فارسی سخن‌چین، کسی است که سخن کسی را به دیگری گوید و موجب اختلاف آنان گردد؛ همچنین به کسی که راز شخصی را افشا کند، نمام و خبرکش می‌گویند. (فرهنگ فارسی، ج 2، ص 1843، «سخن‌چینی»)
نمیمه در اصل به معنی صدای کوتاه و آهسته‌ای است که از حرکت چیزی یا از برخورد پای انسان به زمین هنگام راه رفتن برمی‌خیزد و از آنجا که افراد سخن‌چین، معمولا سخنان خود را آهسته و در گوشی به این و آن می‌رسانند، تا به عنوان خبر مهمی مورد استقبال قرار گیرد، این واژه بر سخن‌چینی اطلاق شده است.
بعضی گفته‌اند: نمیمه در اصل به معنی تزیین کلام دروغین است، چرا که افراد سخن‌چین سعی می‌کنند حتی سخنان دروغ خود را به لباس زیبا درآورند. (لسان‌العرب ذیل واژه نمیمه) از برخی احادیث نیز این معنا فهمیده می‌شود.
خداوند در آیات 11 و 16 سوره قلم به نمام وعده دوزخ می‌دهد و با تعبیر خوارکننده «خرطوم» به جای «بینی» می‌فرماید: سنسمه علی الخرطوم؛ به تحقیق بر خرطوم و بینی‌اش داغ نهیم و رسوایش کنیم. لفظ «سین» در اینجا به معنای تحقیق و قطع است نه به معنای تسویف و تاخیر. بنابراین خداوند حکم قطعی می‌کند که این گونه با سخن‌چین برخورد می‌شود؛ یعنی همین الان اگر چشم برزخی داشته باشیم و ملکوت شخص را ببینیم داغ بر بینی او را خواهیم دید که نشانه‌ خواری و ذلت است.
از نظر قرآن سخن‌چینی صفتی مذموم و ناپسند است که انسان می‌بایست از آن پرهیز داشته باشد. همچنین با کسانی که اهل نمامی و سخن‌چینی هستند نشست برخاست نداشته و از سخنان آنان پیروی نکند؛ زیرا سخنان‌ آنان ارزش پیروی و اطاعت ندارد. (قلم، آیات 10 و 11)
آثار سخن‌چینی
خداوند سخن‌چینی و خبرکشی را صفتی زشت و گناهی بزرگ می‌شمارد و وعده دوزخ آتش و خواری و ذلت در قیامت را می‌دهد؛ زیرا سخن‌چینی با خبرکشی، میان افراد جامعه اختلاف می‌افکند و دشمنی را افزایش و اعتماد اجتماعی را کاهش می‌دهد و مردم را نسبت به یکدیگر بی‌اعتماد می‌کند.
در آیات و روایات برای سخن‌چینی آثار و پیامدهای اجتماعی بیان شده که همین پیامدها موجب قرار گرفتن نمامی جزو گناهان کبیره شده و برای آن آتش دوزخ وعده داده شده است. از مهم‌ترین آثار سخن‌چینی می‌توان به این امور اشاره کرد:
1-جدایی میان دوستان: نخستین اثر زشت خبرچینی دو به هم زنی است. کسانی که با هم دوست هستند با خبرکشی و خبرچینی میانه‌شان به هم می‌ریزد و با هم اختلاف پیدا می‌کنند و از هم دور می‌شوند. از این‌رو امام صادق(ع) می‌فرماید: ان من اکبر السحر النمیمه یفرق بها بین المتحابین از بزرگترین جادوها، سخن‌چینی است؛ که با آن میان دوستان جدایی می‌افتد. (بحارالانوار، ج 63، ص 21، ح 14)
2- دشمنی میان دوستان یکدل: همان طوری که تفرقه و جدایی از آثار سخن چینی وخبرکشی است، همچنین موجب می‌‌شود تا میان دوستان یک دل و اهل صفا دشمنی بیفتد.
امام صادق (ع) در همان حدیث در بیان این اثر می‌فرماید: و یجلب العداوه علی المتصافیین؛ و با سخن چینی دوستان یکدل با هم دشمن می‌شوند. (همان)
3- قتل و خونریزی: سخن چینی موجب می‌شود که این دشمنی و عداوت بالا گیرد و به قتل و خونریزی ختم شود. امام صادق (ع)در همان حدیث می‌فرماید: ویسفک بها الدماء، به واسطه سخن چینی‌ها  خون‌ها ریخته می‌شود. (همان)
4- ویرانی آبادی‌ها: سخن چینی همان طوری که روابط بین افراد را از میان می‌برد و خونریزی میان جوامع پدید آید و موجبات ویرانی آبادی‌ها و خانه‌ها شود. از همین  رو امام صادق (ع) درحدیث بالا می‌افزاید: و یهدم بها الدور، به سبب سخن چینی خانه‌ها و آبادی‌ها ویران می‌گردد. (همان)
5- پرده‌دری: سخنی چینی و خبرکشی موجب می‌شود که پرده‌ها دریده شود و حقایق مستور، کشف و آشکار گردد. امام(ع) می‌افزاید: و یکشف بها الستور؛ و با سخن چینی پرده‌ها دریده می‌شود. (همان)
6- بدترین مردم روی زمین: سخن چین به سبب این مشکلاتی که برای جامعه و مردم ایجاد می‌کند، بدترین مردم روی زمین است؛ چنانکه امام (ع) می‌فرماید: و النمام اشر من وطیء علی الارض بقدم؛ بدترین کسی است که روی زمین راه می‌رود. (همان)
7- قباحت راستی: راستی و صداقت در گفتار و خبر، بسیار مهم و ارزشی است، اما این صدق نباید موجب شود که آثار پیش گفته را داشته باشد. اگر صداقت و راستی کسی در قالب نمامی و سخن چینی باشد، زشت‌ترین راستی است که گفته می‌شود.پیامبر گرامی (ص) سخن چینی در قالب راستگویی را یکی از سه موردی معرفی می‌کند که صداقت را زشت می‌کند. آن حضرت می‌فرماید: ثلاث یقبح فیهن الصدق: النمیمه، و اخبارک الرجل عن الهه بما یکرهه، و تکذیبک الرجل عن الخبر؛ درسه چیز راستگویی زشت است: سخن چینی، خبر ناخوشایند دادن به مردی درباره زن و فرزندش و تکذیب کردن خبر کسی. (خصال، ص 87، ح 20) در این موارد شخص، سخن راست گفته است ولی کار زشتی را با این سخن راست انجام داده است.
8- از میان بردن سلامت روانی: از دیگر آثار زشت خبرچینی از میان رفتن سلامت روانی فرد نسبت به دیگران و ارتباط با آنان است. پیامبر(ص) در این باره می‌فرماید: لا یبلغنی احد منکم عن احد من اصحابی شیئا، فانی احب ان اخرج الیکم و انا سلیم الصدر؛ کسی از شما حق ندارد از هیچ یک از یارانم چیزی به من بگوید؛ زیرا دوست دارم در حالی که چیزی از شما در دلم نیست به سویتان بیایم. (مکارم الاخلاق، ص17)
9- عیب جویی: از دیگر آثار شوم این پدیده اجتماعی می‌توان به عیب‌جویی اشاره کرد. به این معنا که با سخن چینی افراد پاک نیز گرفتار عیب‌جویی می‌شوند و مردم درباره آنها حرف و حدیث می‌سازند. از پیامبر (ص) روایت است که به یاران خویش فرمود: الا انبئکم بشرار کم؟... المشائون بالنمیمه و المفرقون بین الاحبه الباغون للبراء المعایب؛ آیا شما را از بدترین افراد آگاه سازم؟ عرض کردند: آری رسول خدا! حضرت فرمود: آنها کسانی هستند که برای سخن چینی تلاش می‌کنند و بین دوستان جدائی می‌افکنند و برای افراد پاک عیب‌جوئی می‌کنند.
10- عذاب الهی: خداوند در آیات قرآنی وعده دوزخ را به نمام داده است. ابوذر نیز از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده است که ایشان فرمود: یا اباذر صاحب‌النمیمه لایستریح من عذاب‌الله فی‌الاخره؛ شخص سخن چین در آخرت از عذاب الهی آسوده نخواهد شد. (وسائل ‌الشیعه، ج 8، ص 617، حدیث 4)
11- محروم از بهشت: سخن چین و خبرکش از بهشت محروم خواهد بود و هرگز بهشت را نخواهد دید. امام باقر(ع) می‌فرماید: الجنه محرمه علی القتاتین المشائین بالنمیمه؛ بهشت به افرادی که تلاش در سخن‌چینی دارند حرام است. (وسائل الشیعه، ج8، ص 617) امام صادق(ع) نیز می‌فرماید: اربعه لایدخلون الجنه الکاهن و المنافق و مدمن الخمر و القتاه و هوالنمام؛ چهار گروهند که وارد بهشت نمی‌شوند: کاهن (آنها که به دروغ از امور پنهانی و آینده خبر می‌دهند و ادعای آگاهی بر اسرار غیب دارند) و منافق و معتاد به مشروبات الکلی و نمام. (وسائل الشیعه، ج8، ص 619، حدیث 11)
12- پل شر: از دیگر آثار سخن‌چینی آن است که به عنوان پل عبور هر شر و بدی عمل می‌کند. به این معنا که هر شر و بدی که به انسان و جامعه می‌رسد از همین پل سخن‌چینی می‌رسد. امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید: النمام جسر الشر؛ سخن چین پل شر و فساد است. (المحجه البیضاء، جلد5، صفحه 279)
13- ضد امانت‌داری: سخن‌چینی ضد امانت‌داری است که از فضایل اخلاقی است. سخن‌چین با کارش در امانتی که در نزدش است خیانت می‌کند. از علی(ع) است که فرمود: لاتجتمع امانه و نمیمه؛ امانت و درستکاری با سخن‌چینی هرگز جمع نمی‌شود؛ (غرر الحکم، حدیث 10581) پس می‌توان گفت که شخص سخن‌چین، خائن است و از دایره امانت‌داری بیرون.
14- مبغوض خداوند: سخن‌چین مبغوض خداوند است. پیامبر(ص) می‌فرماید: ان احبکم الی الله الذین یؤلفون و یالفون و ان ابغضکم الی‌الله المشائون النمیمه، المفرقون بین الاخوان؛ محبوب‌ترین شما نزد خداوند کسانی هستند که در میان مردم الفت و دوستی ایجاد می‌کنند و خودشان نیز محبت و دوستی را پذیرا می‌شوند و مبغوضترین شما نزد خداوند کسانی هستند که سعی در سخن‌چینی دارند و در میان دوستان جدایی می‌افکنند.(آثار الصادقین، ج24، ص 416)
15- مانع برکت: سخن‌چین مانع نزول برکات بر جامعه است. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است که: در یکی از سال‌ها بنی‌اسرائیل گرفتار خشکسالی شدید و قحطی شدند، موسی(ع) چند مرتبه به نماز استسقاء پرداخت و دعای او مستجاب نشد. از این نظر در تعجب فرو رفت. خداوند به او وحی فرستاد که من دعای تو و همراهانت را مستجاب نمی‌کنم، چرا که در میان آنها فرد سخن‌چینی است که اصرار بر کار خود دارد، موسی(ع) عرض کرد پروردگارا آن مرد کیست تا او را از میان خود بیرون کنیم؛ خداوند فرمود: ای موسی من شما را از سخن‌چینی نهی می‌کنم آیا ممکن است خودم نمامی ‌کنم؟ و سر آن گنهکار را فاش نمایم؟ در این هنگام موسی دستور داد که همگی توبه کردند و باران نازل شد. (المحجه البیضاء، ج5، ص 276)
16. کینه: از دیگر آثار سخن‌چینی و خبرکشی آن است که موجب کینه می‌شود. علی(ع) می‌فرماید: ایاکم و النمائم فانها تورث الضغائن؛ از سخن‌چینی برحذر باشید که سبب کینه و دشمنی است. (بحارالانوار، ج 68، ص 293، حدیث 63)
17. عذاب در عالم برزخ و قبر: سخن‌چین علاوه بر اینکه در قیامت عذاب خواهد شد، پس از مرگ نیز در قبرش تا روز قیامت در آتش خواهد بود. پیامبر اکرم(ص) در یکی از خطبه‌هایش فرمود: من مشی فی نمیمه بین اثنین سلط‌الله علیه فی قبره نارا تحرقه الی یوم القیامه؛ کسی که در میان دو نفر سخن‌چینی کند خداوند در قبرش آتشی مسلط می‌کند که تا روز قیامت او را می‌سوزاند. (وسائل‌الشیعه، ج8، ص 618، حدیث6)
‍18- قاتل سه کس: سخن‌چین و کسی که میان دو نفر سعی می‌کند تا خبر کشی کند، سه نفر را در عمل به کشتن می‌دهد. امام صادق(ع) می‌فرماید: الساعی قاتل ثلاثه قاتل نفسه و قاتل من یسعی به و قاتل من یسعی الیه؛ سعایت کننده هم قاتل خویشتن است و هم قاتل کسی است که بر ضد او سعایت می‌کند و هم قاتل کسی است که در نزد وی از دیگران سعایت کرده است. (خصال، شیخ صدوق، ترجمه شده، صفحه 122، باب الثلاثه)
علل و انگیزه‌های سخن‌چینی
شاید علل وعوامل چندی در این مسئله نقش داشته باشد که می‌توان به وراثت و تربیت و مانند آن اشاره کرد. از روایات برمی‌آید که نفاق از علل سخن‌چینی است. از امام صادق(ع) است که فرمود: علامه النفاق الحث علی النمیمه؛ یکی از نشانه‌های نفاق اصرار بر سخن‌چینی است. (بحارالانوار، جلد 69، صفحه 207، حدیث8)
دروغ و دروغگویی یکی دیگر از علل سخن‌چینی است. پیامبر(ص) می‌فرماید: اما علامه الکذاب فاربعه... ان قال لم یصدق و ان قیل له لم یصدق و النمیمه و البهت؛ نشانه دروغگو چهار چیز است؛ هرگاه سخنی بگوید راست نمی‌گوید، و اگر سخنی به او بگویند تصدیق نمی‌کند، و سخن‌چینی و بهتان. (بحارالانوار، جلد1، صفحه 122).