واژه فرانسوی شانس نزدیک به معنای بخت است. البته در کاربرد فارسی به معنای اتفاقات خوش یُمن به اصطلاح تصادفی است که هیچ برنامه از پیش تعیین شده‌ای برای آن نبوده و به نظر می‌رسد که علت شناخته شده‌ای نداشته باشد.

بر اساس آموزه‌های قرآن، هیچ چیز در دنیا بی‌علت نیست و تصادف به معنای بی‌علتی و بی‌غایتی و بی‌حکمتی معنا ندارد(مومنون، آیه 115؛ انبیاء، آیه 16؛ دخان، آیات 38 و 39)؛ زیرا هر چه در هستی اتفاق می‌افتد، همگی نه تنها بر اساس علت و غایت و حکمت است، بلکه حتی از قبل از خلقت برنامه‌ریزی، مقدر و معین شده است و هر چیزی در هستی بر اساس مشیت حکیمانه الهی در عالم امر الهی مقدر و در ساحت خلق تحقق می‌یابد.(حدید، آیه 23 و 24)

اشکال در محاسبات انسانی آن است که در بیشتر موارد به علل مادی و محسوس عالم شهادت بسنده می‌کند و براساس آن به نتایج می‌نگرد؛ این در حالی است که از نظر آموزه‌های قرآن، نقش علل فرامادی عالم غیب خیلی قوی‌تر و اساسی‌تر از نقش اسباب مادی محسوس است؛ زیرا علل و عوامل مادی علت تامه به شمار نمی‌رود و اسباب مادی هر چند بر اساس سنت و مشیت الهی، ماذون به تاثیرگذاری در شرایط عادی است، اما این‌گونه نیست که خود به عنوان علت تامه عمل کند؛ بلکه همان طوری که مشیت برای تحقق چیزی در دنیا لازم است، همچنین لازم است تا اراده و قضای الهی نیز در کنار آن قرار گیرد. در حقیقت مشیت همانند یک قانون کلی و عمومی‌، زمانی عمل می‌کند که با اراده و قضای الهی جمع شود؛ زیرا هر قانونی به عنوان سنت و مشیت الهی، نیازمند چیزهای دیگر از جمله اراده و قضای الهی است؛ یعنی وقتی خدا چیزی را مشیت کرد باید نسبت به آن اراده داشته و حکم قضا را برای تحقق آن بدهد. از همین رو در آموزه‌های قرآن، افزون بر مشیت بر اراده و قضای الهی تاکید می‌شود تا چیزی در خارج تحقق خارجی یابد و به عنوان خلق، مخلوق خدا شود.(یس، آیه 82)

به سخن دیگر، چیزهایی که در ساحت امر الهی تقدیر شده تا زمانی که تحت اراده و قضای الهی در نیاید، تحقق خلقی و خارجی نمی‌یابد.(همان)

بر همین اساس آتشی  که براساس سنت و مشیت الهی می‌سوزاند، وقتی تحت اراده و قضای الهی نباشد، بلکه اراده و قضای الهی به چیزی دیگر تعلق گیرد، آن آتش نه تنها سوزان و سوزنده نیست، بلکه خنک و گلستان و سلامت می‌شود، چنان‌که برای حضرت ابراهیم(ع) شد. (انبیاء، آیات 69 و 70)

بنابراین از نظر آموزه‌های قرآن، انسان‌ها باید در محاسبات خود افزون بر علل و اسباب و عوامل مادی محسوس، به امور غیبی نیز توجه کنند که نقش و تاثیر آنها در عالم شهادت و دنیا بیشتر از عوامل ظاهری است. این عوامل و اسباب چیزی است که در محاسبات علمی انسان‌ها دیده نمی‌شود؛ در حالی که در محاسبات الهی دیده شده است. از همین رو وقتی انسان محاسبه می‌کند و گمانه می‌زند که با وجود چنین شرایطی می‌بایست «تقدیر» چنین شود، معلوم می‌شود که تدبیری دیگر در کار است و تقدیری دیگر رقم می‌خورد؛ زیرا این خدا است که تقدیر و تدبیر حقیقی امور را در دست دارد و اگر انسانی تقدیری را براساس محاسبات و اسباب ظاهری قطعی بداند، این قطعیت دچار تزلزل شدید است؛ زیرا آن که تدبیر و تقدیر به دست اوست، همان خدا است. از همین رو وقتی کسی بر اساس محاسبات مادی برای کاری برنامه‌ریزی و اقدام می‌کند ولی بر خلاف محاسبات و تقدیر قطعی انسانی، خلاف آن تحقق می‌یابد، به این نتیجه می‌رسد که «شانس» اتفاق افتاده است؛ در حالی که هیچ شانسی درکار نیست؛ بلکه همگی مدبرات و مقدرات الهی بوده است که در محاسبات انسانی نیامده‌، اما در محاسبات الهی لحاظ شده است.(طلاق، آیات 2 و 3)

پس طبق آیات قرآن، چیزی به نام شانس و اتفاق و بخت در هستی معنا ندارد، بلکه همه چیز براساس تقدیر و تدبیر الهی انجام می‌شود که در ام الکتاب ثبت و ضبط شده است(حدید، آیات 23 و24) و تنها خدا است که می‌تواند آن را تبدیل کند و چیز دیگری را جایگزین آن نماید؛ زیرا خدا است که محو و اثبات در دست اوست.(رعد، آیه 39) پس اگر چیزی در عالم اتفاق می‌افتد که بر اساس ظاهر اسباب و علل، نمی‌بایست تحقق یابد، به دلیل آن است که خدا در محاسبات خویش اراده کرده تا آن تحقق یابد. بنابراین، اگر در محاسبات خویش افزون بر علل وعوامل مادی ظاهری خدا را نیز مد نظرقرارداده و اراده او را فوق اراده بلکه اصل اراده بدانیم که بی‌آن حتی اراده دیگران معنا و مفهوم خویش را از دست می‌دهد، در آن صورت، دیگر سخنی از شانس و بخت و اتفاق نخواهیم گفت، بلکه همواره می‌گوییم که هر چیزی براساس مشیت واراده الهی اتفاق افتاده و می‌افتد. به این معنا که نسبت به حال می‌گوییم ماشاءالله یعنی این مشیت الهی است؛ و نسبت به آینده می‌گوییم: ان شاء الله، یعنی اگر خدا مشیت کند، آن تحقق خواهد یافت.

به هر حال، از نظر آموزه‌های قرآن باید دور شانس و بخت و اتفاق را خط زد و باور داشت که اگر شانس می‌گوییم جز اراده خدا و مشیت او چیزی نیست. 

مرتضی فدایی