آیین رونمایی کتاب «بچه‌های مسجد بلال»؛ تجربه پایگاه بسیج مسجد بلال مشهد در سرگذشت‌پژوهی شهدا عصر دیروز با حضور نوید ظریف کریمی؛ محقق و نویسنده کتاب، سعید سعادتی؛ معاون راهبردی قرارگاه قرب، دکتر بهزاد عمران‌زاده؛ مدیر پژوهشکده شهید صدر، امین بابازاده؛ فعال فرهنگی و مستندساز و سیدعلی رضوی؛ مجری‌کارشناس در مسجد امام سجاد علیه‌السلام تهران برگزار شد.

عنوانی هویت‌ساز

سعید سعادتی در ابتدای این مراسم گفت: دهه شصتی‌ها و دهه هفتادی‌ها می‌دانند که عنوان بچه‌های مسجد، یک عنوان بسیار هویت‌ساز است. عناصر تاثیرگذار دهه اول انقلاب اسلامی و حتی دوران مبارزات پیش از پیروزی انقلاب اسلامی را وقتی می‌خواهیم فهرست کنیم، اکثر این‌ها آدم‌هایی بودند که با مسجد ارتباط داشتند. در دهه شصت، اداره جامعه اسلامی، حتی از توزیع نفت و ارزاق تا مسائل فرهنگی، اجتماعی، مبارزات و مباحثات اعتقادی، بحث‌های آزاداندیشی که امروز جای آن در مساجد خالی است، سکاندار و پیشران‌های آن، همین بچه‌های مسجد بودند که به نظر من یک عنوان بسیار هویت‌ساز بوده و هست. 

سعادتی خاطرنشان کرد: دفاع مقدس را هم همین بچه‌های مسجد اداره کردند. آدم‌هایی که شاید نه در پادگان‌ها، نه در مراکز آموزشی، نه در دانشگاه‌های تخصصی نظامی و هیچ کدام از این‌ها دوره ندیده بودند ولی آنهایی که در دانشگاه‌های نظامی و به صورت آکادمیک و رسمی و حتی دوره‌دیده‌های غرب و آمریکا در دفاع مقدس پیش این‌ها زانو می‌زنند. شهید باقری‌ها، شهید همت‌ها، شهید چمران‌ها، فرماندهان ما در دفاع مقدس، می‌بینیم که بعد از آن یک سال اول جنگ که متاسفانه توسط یک جریان نفوذی انحرافی که در راس آن امثال بنی صدر هستند اداره می‌شود، ولی کم‌کم این آدم‌ها هستند که می‌آیند آن را باز‌سازی می‌کنند و مقاومت مردمی را شکل می‌دهند. هویت مشترک این‌ها، این بود که بچه‌های مسجد بودند. بعد از دفاع مقدس می‌رسیم به حوزه‌های نهاد‌سازی و آن فرمان تاریخی امام برای بسیج سازندگی. چه کسانی متولی آن بودند، می‌بینیم باز هم یک هویتی به عنوان بچه‌های مسجد می‌آیند. 

زیست بوم انقلاب اسلامی، از جنس مسجد است

معاون راهبردی قرارگاه قرب تصریح کرد: همین بچه‌های مسجد دهه 30 هم بودند، دهه 40 هم بودند، ولی چه اتفاقی افتاد که بچه‌های مسجد در دهه 50 و 60، مسیر تاریخ را عوض کردند، به نظر من مهم‌ترین عاملی که باعث موفقیت و جریان‌ساز شدن اینها شد، این بود، بچه‌های مسجد موقعی بود که با ولی زمانه گره خورد، امام خمینی(ره) آن ‌اندیشه پاک و یاران امام آمدند و این حرکت یک جریان رونده و سازنده می‌شود که چهار دهه است که با دنیای کفر و ابرقدرت‌هایی که ادعای تمدن‌‌سازی دارند، مبارزه می‌کند و ایستاده است.

وی تاکید کرد: یکی از غفلت‌های امروز ما، نهضت بازگشت به مساجد است. بهترین نخبگان ما مثل شهید باهنر، شهید رجایی، شهید بهشتی و شهید مطهری در همین مساجد جریان‌ساز شدند. ما باید یک نهضت بازگشت به مساجد داشته باشیم، یک نهضت نخبگانی و حتی گفتمانی. گفتمان‌های اصیل ما اگر بخواهد با مردم پیوند بخورد، اگر دنبال این هستیم که در گام دوم، جامعه‌‌سازی کنیم، بدون پیوند با مردم اتفاق نمی‌افتد، دانشگاه و مراکز آکادمیک نمی‌توانند این نقش را ایفا کند، آنها یک بخشی از این پازل هستند ولی اگر به مسجد به عنوان یک مرکز و یک سنگر تمدن‌‌سازی، اعتقاد داریم، مدل نرم‌افزاری و زیست بوم انقلاب اسلامی، از جنس مسجد است، وگرنه این فضاهایی که دیگران برای ما تهیه کردند، زمین بازی ما نیست، با این‌ها به ‌تمدن‌‌سازی نمی‌رسیم.

وی اظهار داشت: برای ترسیم درست و صحیح کارکردهای مساجد در گام دوم، یکی از راه‌ها این است که بتوانیم کارکرد مسجد را در گام اول خوب روایت کنیم و اجازه ندهیم روایت آن تحریف شود. کتاب «بچه‌های مسجد بلال»، هم روایت مسجد هست و هم روایت پایگاه بسیج.

او با اشاره به فعالیت‌ NGOها و وارداتی بودن فرهنگ آن یادآور شد: الان شما اگر در کتابخانه‌ها، دانشگاه‌ها، مقالات و... جست‌وجو و پیگیری کنید جست‌وجو کنید، می‌بینید که در رابطه با این سازمان‌های مردم نهاد، CBOها، NGOها چقدر مقاله، کتاب و محتوا تولید شده است ولی نهادی مثل بسیج که به تعبیر رهبر انقلاب، معجزه حضرت امام بود و نهادی هست و آن فضایی که از نهاد به فرمایش حضرت امام(ره)مدرسه عشق، شجره طیبه و میعادگاه عاشقان، باید در افکار عمومی باشد الان ببینید چطور روایت می‌شود؟ شاید بعضی‌ها نپذیرند ولی می‌بینم که حتی در بین خود ما بسیجی‌ها هم این نهاد به نوعی مظلوم است. واقعا یک اقتداری دارد ولی در عین حال مظلوم است. چرا؟ چون این روایت‌ها باید سرعت پیدا کند، تکثیر بشود. حالا بعد از این همه سال، عوامل این کتاب، انصافا خط‌شکنی کردند از بین 90 هزار پایگاه بسیج، امروز یک پایگاه روایت شده است.

سعادتی تصریح کرد: با روایت این 90 هزار پایگاه است که این شجره طیبه اثر خودش را می‌گذارد. آن ‌جامعه‌سازی با محوریت مسجد و نهادی مثل بسیج اتفاق می‌افتد و انقلابی‌گری هم غیر از این نیست. اگر غیر از این باشد می‌بینیم که جریان‌هایی که طفیلی، کاذب و آکواریومی هستند می‌آیند و جریان‌های اصیل انقلابی عقب زده می‌شود. اگر روایت درست اتفاق نیفتد و تحریف می‌شود و جای کاذب و اصیل عوض می‌شود. یا مثل داروخانه‌ها که می‌روی می‌گوید اصل دارو نیست ولی مشابهش هست. این مشابه‌ها کم کم جای اصیل‌ها را می‌گیرد.

معاون راهبردی قرارگاه قرب با اشاره به نوع روایت نویسنده در کتاب «بچه‌های مسجد بلال» بیان کرد: مخاطب در این کتاب، روایت تاریخ را می‌خواند، یعنی هر کسی این کتاب را خواند در ذهنش روایتی از دوران شاهنشاهی می‌خواند که در آن محله‌ای با امکانات صفر داشتیم که الان کمبودی ندارد یعنی متوجه می‌شود که از نظر توسعه و پیشرفت چقدر جلو هستیم. این یکی از ویژگی‌های این روایت است. مدام برمی‌گردد بین مسجد، پایگاه و محله و فضای انقلاب اسلامی. این چهار عنوان به نظر من یک رفت و برگشتی دارند که به بهانه روایت پایگاه بسیج مسجد بلال در جریان آن قرار می‌گیریم، مثل اینکه یک تاریخ شفاهی کپسولی و جمع و جور از انقلاب اسلامی در این کتاب می‌خوانیم که حتما هم تاثیرگذار خواهد بود. 

مردمی‌ترین نهاد در اسلام، مسجد است

دکتر بهزاد عمران‌زاده، مدیر پژوهشگاه صدر نیز در این نشست بیان کرد: سیرِ افول یا کارکردزدایی‌هایی که از مسجد اتفاق افتاد تا زمان انقلاب اسلامی ادامه داشت. در انقلاب اسلامی بود که بسیاری از کارکردهای مسجد با توجه به آن برهه از تاریخ و زمینه‌ای که بود، بخش عمده‌ای از آنها احیا شد. یعنی در آن دوره بود که مسجد قلب تپنده‌ تحولات فرهنگی – اجتماعی شد و هم وظیفه‌ تربیت نیروی انسانی را بر عهده داشت، هم وظیفه‌ سازماندهی و هم ورود این نیروها را به عرصه‌ عملیات. پایگاه اصلی بزرگان انقلاب ما مساجد بودند؛ تمام این مسائل و احیای کارکردهای ویژه‌ مسجد در ابتدای انقلاب تا حدوداً اواخر دهه‌ شصت یا پایان جنگ تحمیلی ادامه داشت. 

اگر بخواهیم بعد از انقلاب را هم تحلیل جریان شناسی مختصری ارائه کنیم، این احیای کارکردها متأسفانه در دهه‌ هفتاد به واسطه‌ آن تسلط تفکرات سرمایه‌داری فضای اداره‌ کشور، نهادهای رقیب زیادی برای مسجد ایجاد شد و ما از آن اوج و احیایی که برای مساجد اتفاق افتاد، فاصله 

گرفتیم. 

مدیر پژوهشکده صدر خاطرنشان کرد: در دهه‌ هشتاد بسیاری از مساجد به فراموشی سپرده شدند. در دهه‌ اخیر هم که با جان گرفتن جبهه‌ فرهنگی انقلاب دوباره به مساجد توجه می‌شود و اتفاقاتی را شاهد هستیم منتها هنوز با آن چیزی که باید باشد، فاصله‌ زیادی داریم. مساجد ما با مسائل عمده‌ای رو‌به‌رو هستند که اصلی‌ترین آنها را می‌شود در تقلیل کارکرد مسجد به عبادت دانست در حالی که مساجد انواع کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، امنیتی، نظامی را می‌توانند داشته باشند.

دانشگاه ما صرفا روخوانی می‌کند

دکتر عمران‌زاده اظهار داشت: الان حدود هشتاد هزار مسجد داریم البته اگر با سرانه‌های اصلی تناسب جمعیت بسنجیم، بسیار فاصله داریم ولی همین هشتاد‌هزار مسجدی را که داریم تقریباً سی هزار مورد آن فاقد امام جماعت است، این یک مسئله‌ی بزرگی است که مساجد ما دارند. 

وی ادامه داد: در فضای سیاست‌گذاری مراجع تصمیم‌گیر مختلفی در حوزه‌ مسجد داریم و یک متولی مشخصی که بتواند درخصوص راهبری و سیاست‌گذاری مسجد ورود پیدا بکند، نداریم. همین عوامل باعث شده که ما هنوز با آن چیزی که مسجد و نقشی که در تمدن‌‌سازی انقلاب اسلامی می‌تواند داشته باشد، فاصله بسیار داشته باشیم. انتظار این نیست که حتماً مساجد بیایند نقش و یک کارکرد را در زمان‌های مختلف ایفا بکنند نه! ما اگر آن نظریه سیر تحول انقلاب و رسیدن آن به تمدن جمهوری اسلامی را مدنظر قرار بدهیم، جدای از کارکردهای اصیل و اولیه خودش در دوره‌ استقرار نظام اسلامی، در دوره‌ تشکیل دولت اسلامی و هم تشکیل تمدن اسلامی هم به یک نحوی کارکردهای ویژه‌ خاص خودش را باید داشته باشد. ما مجموعه‌هایی را نداریم که درباره این موضوع به صورت خیلی بنیادی تأمل بکنند، پژوهش بکنند و الزامات فعالیت علمی در این حوزه را فراهم بکنند.

این پژوهشگر ادامه داد: یکی از کارهای اساسی که باید صورت بگیرد، روایتگری از فتوحاتی است که در این حوزه و در دوره‌ انقلاب اسلامی در مساجد و خصوصاً اول انقلاب اتفاق افتاده است. یک مشکل عمده‌ای که داریم و الان هم برقرار است، این است که در کلان‌ترین سطح هم از فتوحاتمان روایتگری نداریم، از روحی که انقلاب اسلامی به جهان بی‌روح دمید، هیچ روایتی را برای دنیا مخابره نکردیم. ما از ظهور انسان انقلاب اسلامی روایتی که به نحوی شایسته او باشد، انجام نداده‌ایم. وقتی این‌ها روایت‌ نمی‌شوند، وقتی نگاه کلانی به انقلاب، اسلام، وضعیت جهان و غرب و وضعیت انسان مدرن می‌اندازیم می‌بینیم که وقتی در انقلاب اسلامی با همه این نهادهای متعددی که ساخت و احیا کرد که البته بسیاری از آنها در تقابل با نهادهای مدرن به حاشیه رفته‌اند اما بخشی از آنها همچنان کارکرد دارند و در تقابل با ساختارهای غربی ایفای نقش می‌کنند. در این فضایی که فضای حیاتِ ما تلقی می‌شود و به عصر حیرت تعبیر می‌شود، روایتگری و تولیدات علمی متناسب نداریم، در واقع چیزی که در تضاد کامل با آن واقعیتی که جامعه ما با آن مواجه هست روایتگری می‌شود.

مدیر پژوهشکده صدر یادآور شد: وقتی در فضای علمی و دانشگاهی به این موضوع نگاه می‌کنیم و این مسائل را ریشه‌یابی می‌کنیم، می‌بینیم که یک پای اصلیِ این نقص و عدم روایتگری‌ها و عدم تبدیل این تجربه‌ها به الگوها و مدل‌هایی که می‌توانند سیستم حکمرانی را قوام ببخشند، یک پای آن دانشگاه است. دانشگاه ما متأسفانه به خاطر این‌که نهادی هست که در فرم اصیل خودش ما از یک جهان دیگری آمده، متأسفانه همان جزوه‌ای را که به دستش می‌دهند، روخوانی می‌کند و نسبتی با عصر و زمانه و مسائل انقلاب ما ندارد.

امیدوارم کتاب به مخاطبان اصلی‌اش برسد

نوید ظریف کریمی؛ محقق و نویسنده کتاب «بچه‌های مسجد بلال» نیز در این مراسم بیان کرد: در نگارش کتاب، سعی کردم که کار یک‌جوری تدوین بشود که انگار روایت را از قول راوی‌ها به صورت مستقیم می‌شنویم و نویسنده نقش زیادی در کار نداشته باشد. فکر می‌کنم تا حدی به این هدفگذاری رسیدم.