فلسفه سوگندهای قرآن
از دیدگاه اسلام، سوگند یاد کردن عملی ناپسند بوده و اجتناب از آن بسیار مطلوب و پسندیده است، اما متفاوت بودن حالات انسان به هنگام سوگند یاد کردن از یک سو و انگیزه‌های مختلف جهت قسم خوردن از سوی دیگر، موجب برخورد متفاوت قرآن کریم با انواع سوگندها شده است،به بیانی واضح‌تر، خداوند متعال در قرآن کریم آیه 224 از سوره بقره مسلمین را از هر نوع سوگندی حتی به منظور نیکی و تقوا و اصلاح بین مردم برحذر داشته و سپس در آیه 225 از همان سوره با تقسیم سوگندها به سوگند لغو و سوگند جدّی، سوگند لغو را فاقد اثر جزائی و فقهی و سوگند جدی را موضوع احکام فقهی و اثرات وضعی قرار
داده است.
به عنوان مثال، قسم‌هایی که معمولاً از روی عادت برای امور عادی و کم‌ارزش، بر زبان جاری می‌شوند، در عین حال که نامطلوب و شایستة پرهیز هستند لغو و بی‌اعتبار شمرده شده و اسلام هیچ‌گونه عقوبتی را چه دنیوی و چه اخروی بر آن مترتب نمی‌سازد. اما سوگندهایی که با عزم و اراده و تصمیم جدی و به منظور رسیدن به اهدافی خاص، از انسان صادر می‌شود، دارای اهمیت بوده و به همین لحاظ دارای اثرات گوناگون وضعی و فقهی هستند.(1)
البته ممنوع بودن سوگند و نامطلوب بودن آن حکمی کلی است؛ ولی استثنابردار است.
زیرا قسم خوردن نزد حاکم شرع، نه تنها ممنوع و یا مکروه نیست، بلکه در برخی موارد واجب و تنها راه‌حل خصومت‌ها است.
از آن جمله هنگامی که مرد، همسر خود را متهم به زنا کرده و نتواند برای اثبات مدعای خود، چهار شاهد عادل بیاورد، به دستور قرآن کریم باید به ترتیبی خاص، سوگند یاد کند و همسر او نیز، می‌تواند در دفاع از خود به شیوه‌ای که قرآن کریم تعلیم داده، قسم بخورد.(2) (در کتب فقهی، مواضع لزوم سوگند در حضور قاضی به تفصیل بیان شده است.)
فلسفه سوگندهای قرآن
و اما دربارة سوگندهایی که خداوند متعال در قرآن کریم یاد کرده، باید گفت: که آن سوگندها دارای دو پیام و یک نتیجه هستند.
پیام اول: توجه به موضوعی است که دربارة آن قسم یاد شده تا شنوندگان با پی بردن به عظمت موضوع، در مفاد آن بیشتر دقت کنند.
پیام دوم: توجه به اهمیت چیزی است که قسم به آن تعلق گرفته.
خورشید، ماه، ستارگان، شب و روز، نفس انسان و کیفیت هدایت و اضلال و سایر چیزهایی که قرآن به آنها قسم یاد کرده؛ اموری بسیار مهم و دارای نکات برجسته، تأمل برانگیز و دقیق
هستند.
حاصل و نتیجه این دو پیام، تحرک فکری انسان و تلاش برای علم و فهم بیشتر است. واضح است که این نوع سوگندها به دلیل اثرات مفید و سازنده با سوگندهای لغو و بی‌پایه که معمولاً همراه با نوعی توهین به مقام شامخ ربوبی و یا سایر مقدسات می‌باشد، نسبتی ندارد و در حقیقت این دو نوع قسم، دو مقوله جدا و بی‌ارتباط با یکدیگر
هستند.
* مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی
ـــــــــــــــــــــــــ
1- جهت اطلاع بیشتر در این خصوص، به تفسیر نمونه، ج 2، ذیل آیات یاد شده از سوره بقره
(224 ـ 225) و همچنین تفسیر آیه 89 از سوره مائده مراجعه کنید.
2- آیات 6 ـ 9 سورة نور.