پرسش:

در بحث امر به معروف و نهی از منکر، چه تفاوت‌هایی میان امر به عرف، یا امر به معروف وجود دارد؟

پاسخ:

کمال ادب در معاشرت‌های اجتماعی

کمال ادب در این است که انسان در روابط و معاشرت با دیگران، روشی را که خداوند به آن امر فرموده، رعایت کند و به دنبال سازندگی دیگران باشد. لذا طبق آیه شریفه باید با دشمنان اهل عفو و گذشت و با دوستان اهل امر به عرف باشد و از جاهلان نیز اعراض کند «خذالعفو، وامر بالعرف، و اعرض عن‌الجاهلین» (اعراف- 199) روش صحیح با مسلمانان و دوستان و برادران خود، امر به عرف است.

مفهوم عرف

مراد از عرف آن چیزی است که مورد پسند عقلا بوده و مورد قبول شارع مقدس نیز باشد. البته آنچه را عقل عملی بپسندد، شارع هم آن را می‌پسندد و آنچه را شارع بپسندد، عقل عملی نیز آن را نیک می‌شمارد. (ملازمه عقل و شرع) بنابراین آن چیزی که نزد عاقلان عالم و و شارع مقدس، به خوبی و نیکی شناخته شده باشد، عرف است.

تفاوت‌های عرف و معروف

1- عرف اعم از معروف است

یکی از احکام شرعی ما امر به معروف است. معروف از ریشه عرف می‌آید و در لغت نیز به اموری که شناخته شده است، معروف می‌گویند. البته آن اموری که به نیکی و خوبی شناخته شده معروف است، نه هر عمل شناخته‌شده‌ای. معروف بودن یک امر، از جهت کم و کیف شناخت آن نیست بلکه از نظر شناخت نفس‌الامر است. بنابراین وقتی می‌گوییم معروف، یعنی فعل و عملی که ذاتا زیبا است، و به این زیبایی شناخته شده است. در احکام فقهی مراد از معروف، عملی است که شارع آن را می‌پسندد و شایسته می‌داند، و امر به آن را فریضه هر مسلمانی در جامعه اسلامی می‌داند و نهی از منکر یعنی نهی از عملی که شارع می‌گوید این کار زشت و قبیح است. بنابراین امر به عرف دایره وسیع‌تری را نسبت به امر به معروف مدنظر دارد. چون عرف‌ اعم از معروف است و خداوند می‌فرماید: دوستان را به چیزهایی که مورد پسند عقلا و شارع مقدس است امر کن، نه فقط به اموری که صرفا نزد شارع شناخته شده هستند.

امر به عرف بدون هیچ قیدی

امر به عرف در آیه شریفه هیچ قیدی ندارد، و باید دوستان را امر به عرف کرد، چه تذکر و راهنمایی بخواهند و چه نخواهند؟ معنای دوستی و دلسوزی همین است. یعنی دوست خود را به سنن و آدابی که نسبت به جمیع ابعاد وجودی او مطرح است، راهنمایی کند، و خیر و صلاحش را به او بگوید. کمال ادب الهی این است. منتظر این نباش که از تو درخواست راهنمایی کنند. روابط دوستانه باید برای دو طرف سازنده باشد. و این سازندگی در جایی است که افراد خوبی‌ها و کمالات را بدون درخواست و تقاضای طرف مقابل به یکدیگر تذکر دهند.

2- امر به عرف نهی از منکر را هم شامل می‌شود

مفاد آیه امر به عرف تنها شامل امر به معروف نمی‌شود، بلکه دایره وسیع‌تری را دربر می‌گیرد. در احکام شرعیه و فقهی امر به معروف یک بخش و نهی از منکر بخش دیگری از آن به حساب می‌آید و متعلقات هر یک با دیگری فرق می‌کند. اما عرف در اینجا معنای گسترده‌ای دارد، و چه بسا می‌تواند نهی از منکر را هم در خود جای دهد. لذا امر به عرف کردن یعنی امر به معروف و نهی از منکر کردن چون انجام ندادن منکر هم نزد عقلا، کار معروفی است و عرف به حساب می‌آید. 

3- لازمه امر به عرف،‌ عامل بودن است

در بحث امر به معروف که برای حفظ نظم اجتماعی و ظواهر شرعی در جامعه واجب است که انسان تکلیف خودش را در مواجهه با گناهان و خلاف شرع‌ها انجام دهد، در اینجا عامل بودن شرط نیست. اما  لازمه امر به عرف، این است که آمر خودش عامل به عرف باشد، تا امرش موثر بوده و مصداق کمال ادب الهی باشد. زیرا آمر به عرف بدون عمل، اصلاً عرف و زیبا نیست و عقلا آن را نمی‌پسندند، و اثر سازندگی هم ندارد!