ضرورت رشد جمعیت و چالش‌های پیش‌روی-بخش پایانی
فرهنگ‌سازی ارتقای کیفیت زندگی در مسیر فرزندآوری
امیرحسین بسطامی
به باور کارشناسان، جمعیت جوان یکی از عوامل مهم اقتدار و از پایه‌های قدرت و رشد اقتصادی و اجتماعی کشورها به شمار می‌رود. قدرت و توسعه هر کشور در رابطه با نیروی انسانی و جمعیت معنا پیدا می‌کند و حرکت به سمت توسعه همه‌جانبه به توسعه و ارتقای سرمایه انسانی نیاز جدی دارد.
دوره جوانی به لحاظ جمعیت‌شناختی از اهمیت قابل توجهی در مقایسه با سایر دوره‌های سنی برخوردار است. در این سنین بیشترین تغییرات و گذرهای زندگی نظیر اتمام تحصیلات، ورود به بازار کار، ورود به دوره بزرگسالی، ازدواج، تشکیل خانواده و تجربه والد شدن اتفاق می‌افتد. در این دوره فرد شرایط الزام را برای کنش مستقل در تمام عرصه‌های زندگی کسب می‌کند و با اندوخته‌های خود وارد عرصه اجتماع می‌شود، از همین رو دوره جوانی از اهمیت بسیار زیادی در زندگی فردی و اجتماعی افراد برخوردار است.
عشق به زندگی و تداوم حیات خانواده
وقتی که به بررسی علل طلاق‌ها می‌پردازیم، یکی از علل بارز آن را نداشتن فرزند می‌یابیم، هرچند که ممکن است زوجین، خود تصمیم به نداشتن فرزند گرفته باشند، و یا به دلیل وجود مشکلات ژنتیکی و یا بیماری‌هایی که منجر به عدم باروری شده است، توان تولید نسل را نداشته باشند. به هر حال یافته‌های تحقیقاتی و مشاهدات بالینی حکایت از آن دارد که عدم حضور فرزند در محیط خانواده، یکی از عوامل ناپایداری در زندگی مشترک است. فرزند، مخصوصا فرزند خردسال به منزله پیوندی است بین مادر و پدر و از این رو بی‌فرزندی و حتی کم فرزندی باعث تزلزل خانواده می‌شود.
اما اینکه چرا با توجه به آثار مفید و سودمند فرزندآوری و جوانی جمعیت و اینکه داشتن فرزند در فرهنگ ملی و روایات دینی ما یک ارزش به شمار می‌آید، در سال‌های اخیر تمایل زوج‌های جوان به فرزندآوری کاهش یافته و جمعیت کشور رو به پیری گراییده موضوعی است که کارشناسان دلایل متعددی برای آن بیان می‌کنند.
علی نیکراه یک جامعه‌شناس توضیح می‌دهد:
«بی‌فرزندی و کم فرزندی در خانواده‌ها یک فضای خالی را به وجود می‌آورد و باعث تضاد و بی‌علاقگی به زندگی مشترک می‌شود. تحقیقات انجام شده در ایران نشان می‌دهد که خانواده‌های بی‌فرزند بیش از هر نوع خانواده دیگر در معرض گسست قرار دارند. امروزه با توجه به نقش مثبت فرزند در استحکام و تداوم حیات خانواده، تصمیم به داشتن فرزند در برخی از فرهنگ‌ها رو به افزایش گذاشته است و حتی برخی از خانواده‌های بی‌فرزند، اقدام به پذیرفتن فرزند خوانده می‌کنند.»
وی با اشاره به خطرات پیر شدن جمعیت هشدار می‌دهد: «خدمات مورد نیاز سالمندان ۴ برابر افراد عادی است و بیشترین بار مالی خدمات‌دهی به سالمندان بر عهده بیمه‌ها است. آن طور که بابک نگاهداری رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس گفته است ۶۰ درصد از منابع مالی بیمه‌ها تا سال ۱۴۳۵ برای ۱۴ درصد از جمعیت کشور هزینه خواهد شد. این ۱۴ درصد همان سالمندان هستند که نیازمند خدمات ۴ برابری نسبت به سایر افراد جامعه‌اند. با استناد به نتایج سرشماری سال ۹۵ تعداد ۷ میلیون نفر از جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دادند که این تعداد رو به افزایش است. درحال‌حاضر نیز سالمندان
۱۰ درصد جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند.
جمعیت ایران از دو مسیر پیر می‌شود. مسیر اول تغییراتی است که در پایه هرم سنی به دلیل کاهش باروری و کم شدن نسبت جوانان در کل جمعیت رخ می‌دهد و مسیر دوم نیز کاهش مرگ و میر و تغییرات ناشی از آن در نوک هرم جمعیتی است.
نکته قابل تامل آغاز روند پیری جمعیت کشور است. از سال ۱۴۱۰ تا ۱۴۲۰ این روند آغاز می‌شود و در سال ۱۴۳۵ به اوج خود خواهد رسید. پس باید برای فرزندآوری و جایگزینی جمعیت از هم اکنون از فرصت طلایی چند ساله پیش رو بهره ببریم.»
تغییر نگرش‌ها نسبت به فرزندآوری
روانشناسان معتقدند که کاهش تمایل به فرزندآوری در جامعه کنونی یک موضوع چندعلتی است و باید همه جوانب را از جمله مسائل اقتصادی درنظر گرفت، اما علت اصلی این موضوع را تغییر باورها و نگرش مردم جامعه نسبت به افزایش جمعیت می‌دانند.
فرزاد رحیمی یک روانشناس در همین خصوص به خبرنگار ایرنا می‌گوید:« تقویت فرزندآوری به عوامل متعددی در جامعه بستگی دارد و اگر چه در نگاه اول باید نیازهای اولیه فرزند از سوی والدین تامین شود اما از دیدگاه روانشناسی باید گفت که مجموعه عوامل اقتصادی و اجتماعی سبب شده تا ازدواج در سنین بالا، تک‌فرزندی و حتی بی‌فرزندی به یک باور در جامعه تبدیل شود.»
رحیمی می افزاید: «برای مواجهه با این باورها و تغییر تدریجی آن به سمت رشد جمعیت باید عدالت اجتماعی و فرهنگی در جامعه تقویت شود چرا که با توزیع عادلانه امکانات در سطح جامعه می‌توان یکی از بسترهای مناسب فرزندآوری را ایجاد کرد.»
وی تصریح می‌کند: «از سوی دیگر باید زمینه‌های ناامیدکننده در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را برطرف کرد و این باور را به صورت شفاف به زوج‌های جوان منتقل کرد که اگر جایگزینی جمعیت به درستی شکل نگیرد عواقب نگران‌کننده‌ای در انتظار نسل‌های آینده خواهد بود.»
الزامات افزایش جمعیت کدامند؟
مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۳ با ابلاغ سیاست‌های حوزه خانواده مبنی بر پویایی، بالندگی و جوانی جمعیت و تاکید بر افزایش نرخ باروری، رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده حجت را بر همه تمام کردند.
جدا از اینکه باید موانع فراروی افزایش نرخ جمعیت و فرزندآوری را از میان برداشت بلکه باید مقدمات و بسترهای لازم را برای تبدیل تهدیدهای موجود به فرصت فراهم کرده و با ارائه راهکارهای علمی و مبتنی بر نظرات کارشناسان مانع از بسته شدن پنجره جمعیتی کشور شد. از همین رو باید الزامات و بایسته‌های افزایش جمعیت را به درستی شناسایی و برای تحقق آن تلاش کرد.
شهرام مقدس یک دکترای جامعه‌شناسی در این خصوص به خبرنگار ایرنا می‌گوید:« اعتماد‌سازی، امیدآفرینی و ایجاد احساس امنیت در جامعه یکی از مهم‌ترین عواملی است که می‌تواند افراد جامعه را به سمت فرزندآوری و افزایش جمعیت ترغیب و تشویق کند.»
مقدس می افزاید: «با رونق کسب و کار، فراهم کردن مشوق‌هایی برای زوج‌های جوان و ترسیم جامعه‌ای امن و پرامید می‌توان یکی از مهم‌ترین الزامات افزایش جمعیت را فراهم کرد.»
وی یکی از علل کاهش فرزندآوری در جامعه کنونی را فردگرایی می‌داند و می‌گوید:« باید در تقویت جمع‌گرایی و پیوند بین افراد و سایر محیط‌های اجتماعی بیشتر کار کرد، چون افرادی که تمایلات جمع‌گرایانه بیشتری دارند نسبت به فرزندآوری و ارتباط با نهادهای دیگر فعالانه‌تر عمل می‌کنند.»
این کارشناس مسائل اجتماعی خاطرنشان می‌کند:
« کاهش جمعیت تنها مختص به ایران نیست و برای بسیاری از کشورهای صنعتی جهان هم رخ داده است اما این کشورها با جذب مهاجرین و نخبگان سعی در رفع این بحران دارند اما ما در کشور خود با تقویت ارزش‌های اجتماعی نظیر خدمت به هم‌نوع، جمع‌گرایی، رفع ابهام و نگرانی از آینده و ایجاد فضای روانی آرام می‌توان این مهم را محقق کنیم.»
جوانی جمعیت و سبک زندگی خانواده‌ها
یکی از تلاش‌هایی که به تازگی برای افزایش جمعیت در کشورمان انجام گرفته است تصویب قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت است که اگرچه به عقیده برخی کارشناسان این قانون به تنهایی نمی‌تواند در افزایش جمعیت کشور موثر واقع شود اما هم افزایی دستگاه‌ها در اجرای صحیح و مناسب آن می‌تواند تا حد زیادی به تحقق سیاست‌های موجود کمک کند.
در این میان کشور ما با وجود اینکه از جمعیت جوان برخوردار بوده و همچنان الزام است که این ثروت حیاتی حفظ و تقویت شود اما در سال‌های اخیر روند باروری در کشور شیب نزولی به خود گرفته است.
انسیه خزعلی معاون رئیس‌جمهوری در امور زنان و خانواده می‌گوید: «هرچند در قانون جوانی جمعیت به مسائل اقتصادی و تأمین خانواده‌ها و جوانان بسیار تأکید شده است، اما مسئله اصلی در جوانی جمعیت، فرهنگی و سبک زندگی خانواده‌هاست.»
انسیه خزعلی می‌افزاید: «در خانواده‌های ثروتمند کمبود جمعیت و عدم توجه به آن خیلی بیشتر است. مسلط شدن نگاه فردگرایانه و لیبرالی و اصالت یافتن خوشی‌های زودگذر برای جوانان که حتی بر منفعت آینده و زمان‌های دورتر خود و کشورشان ترجیح می‌یابد از خطراتی است که به‌شدت جامعه ما را تهدید می‌کند.»
وی اضافه می‌کند: «دولت برای ترغیب مردم به افزایش جمعیت، نگاه دوراندیشانه نسبت به پیر شدن جمعیت و تبعات ناگوار ناشی از آن را دارد و می‌داند که پیر شدن جمعیت هزینه‌اش زیاد و بسیار خطرناک است؛ ازاین‌رو در مقطعی از زمان برخی مسائل را تحمل می‌کند تا کشور را جوان نگه دارد و بتواند سرمایه بزرگ انسانی را حفظ کند.»
معاون رئیس‌جمهور در امور زنان و خانواده با تأکید بر سلامت جسمی، روانی، فکری و آموزشی زنان می‌گوید: «یکی از نقیصه‌ها در بحث سلامت، تأمین سلامت آموزشی است، چرا که گاهی اوقات آموزش‌های صحیحی به زنان و خانواده‌های جامعه داده نمی‌شود یا آموزش‌ها کامل نیست و اشتباه ارائه شده و یا آموزش‌ها در جای خودش قرار نگرفته است.»