کیهان بررسی می‌کند
مدیریت پسـماند در مبدأ نیازمند اقـدام همگانی و حمایت نهادهای مسئول
مهدی برازنده
موضوع مدیریت پسماند از حدود 100 سال قبل با گسترش و صنعتی شدن شهرها مطرح شد. طبق آمار 90 درصد از پسماندها در بخش کشاورزی، صنعتی، تولید انرژی، تصفیه آب، ساخت و ساز و تخریب‌ها و تنها 10 درصد از تولید پسماند مربوط به بخش خانگی یا شهری می‌شود. با این حال یکی از دشوارترین بخش‌های مدیریت پسماند مربوط به پسماند خانگی و شهری است، چرا که تنوع مواد موجود در پسماند خانگی بسیار زیاد است و از طرفی ترکیب این مواد با یکدیگر باعث مشکلات عمده‌ای در مدیریت پسماند می‌شود. گفته می‌شود بنا به تحقیقات، 22 نهاد در مدیریت پسماند مسئولیت دارند که در راس آنها می‌توان به شهرداری، سازمان محیط زیست، وزارت کشور و... اشاره کرد. در این بین با توجه به نقش اثرگذار شهروندان در تولید پسماند، برای مدیریت هرچه بهتر پسماندهای خانگی و شهری باید آگاهی مردم نسبت به اهمیت پسماند و روند مدیریت آن بیشتر شود. به عنوان نمونه، تفکیک زباله‌های خشک و‌تر در مبدأ یکی از وظایف یا مصادیق همکاری مهم شهروندان در مدیریت پسماند است که البته در سال‌های اخیر کم و بیش به آن تاکید و درخصوص آن فرهنگسازی شده است، با این حال همچنان برای این امر نیاز به فرهنگسازی احساس می‌شود.
وضعیت کنونی مدیریت پسماند
اگرچه گفته می‌شود کشورمان از سال 1290 با تاسیس اولین شهرداری در مدیریت پسماند پیشگام بوده، اما پس از انقلاب اسلامی و از ابتدای دهه 1360 با تشکیل شهرداری در شهرهای مختلف کشور، مدیریت پسماند در اقصی نقاط کشورمان کار خود را به شکل جدی پیگیری کرد و پیشرفت این موضوع در کشور اکنون به جایی رسیده است که به گفته رئیس سازمان محیط زیست کشور در شهری مثل کلانشهر مشهد، شهروندان می‌توانند در هر ساعت از شبانه‌روز با مرکز مدیریت پسماند تماس گرفته و پسماند خود را درب منزل به خودروی مخصوصی که اعزام شده است تحویل دهند؛ نکته حائز اهمیت این است که در استان خراسان رضوی، سامانه زباله را تحویل می‌گیرد و پس از تفکیک زباله‌های تر و خشک، زباله‌ها به چند دسته تقسیم و به پارکت‌ها و کفپوش‌های دوستدار محیط زیست تبدیل می‌شوند که از نظر اقتصادی نیز ارزش افزوده زیادی ازجمله ایجاد اشتغال به بار آورده‌اند.
با این‌حال، در کلانشهری مثل تهران با جمعیتی بیش از 9میلیون نفر، پرواضح است که مدیریت پسماند دشوارتر باشد، کمااینکه در مشهد نیز که به گفته سلاجقه، رئیس سازمان محیط زیست الگویی برای مدیریت پسماند در شهرهای دیگر است، این مسئله همچنان به قوت خود باقی است. به گفته مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهر تهران، روزانه در کشور ۵۳ هزار تُن پسماند تولید می‌شود که در این میان سهم شهر تهران ۶ هزار تُن است.
با توجه به اینکه اقدامات مدیریتی و کلان در کلانشهرهای کشور می‌تواند الگویی برای سایر شهرها باشد، بد نیست درمورد مدیریت پسماند در تهران بیشتر بررسی کنیم. سعیده کریمی، کارشناس مدیریت پسماند شهرداری تهران درباره وضعیت مدیریت پسماند در پایتخت گفته است: «در حال حاضر ۴۵۴ غرفه مسئول دریافت پسماند خشک در سطح مناطق ۲۲گانه تهران و پنج غرفه مسئول دریافت پسماند الکترونیک و الکتریکی هستند. همچنین ۹۹۵ خودرو ملودی دار برای دریافت پسماند خشک از در منازل و ۱۸ دستگاه خود دریافت پسماند خشک (RVM) فعالیت می‌کنند.»
کریمی همچنین با بیان اینکه دو اپلیکیشن در حوزه تفکیک در مبدأ نیز در این راستا راه‌اندازی شده است، می‌گوید: « ۱۹۳۸ نیروی انسانی مشغول در حوزه جمع‌آوری پسماند خشک (کارشناس آمار، متصدی غرفه، نماینده اجرایی) مشغول فعالیت هستند و ۵۳ هزار مخزن ذخیره‌‌‌سازی هزار و 100 لیتری تعبیه شده است.»
علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط زیست کشور نیز که چندی پیش برای ارائه عملکرد سازمان و مسائل موجود در محیط زیست در برنامه تلویزیونی صف اول حاضر شده بود، درمورد وضعیت مدیریت پسماند در کشورمان گفت: «از ابتدای کار دولت سیزدهم، رئیس‌جمهور بر دو محور پسماند و گرد و غبار
تأکید ویژه‌ای داشتند که بحث پسماند در سفرهای ایشان پیگیری شد و تکلیف شد که پسماند سازمان‌دهی شود. ما هم در کارگروه ملی پسماند این موضوع را پیگیری کردیم و از زمان تصویب قانون پسماند، 30 درصد جلسات کارگروه ملی پسماند در همین یک سال برگزار شده است. ضمناً در بحث مدیریت پسماند 11 دستگاه مسئولیت دارند که در سند نوع مسئولیت، درصد پیشرفت، محل تأمین اعتبار و زمان‌بندی اجرای وظایف مشخص است. این موضوع به سازمان محیط زیست به عنوان یک سازمان ناظر کمک می‌کند که متوجه شود کدام دستگاه به تکالیف خود عمل نکرده است.»
مشکلات و مسائل موجود در مدیریت پسماند
وجود کلونی‌های غیرمجاز جمع‌آوری پسماند، رونق بالای کسب و کار و گردش مالی در حوزه پسماند، عدم مدیریت یکپارچه در هماهنگ سازی بخش خصوصی و نبود نظارت کافی، عدم توجه به پاکیزگی شهر طی سال‌های اخیر، افزایش زباله گردی برای امرار معاش، کاهش اختیارات شهرداری در مدیریت پسماند به دلیل ایرادات قانون (مالکیت زباله)، قیمت ناعادلانه پسماند خشک در مبدأ از جمله دیگر مشکلات پسماند در شهر تهران است. این نکات را کریمی، کارشناس مدیریت پسماند شهرداری تهران در مورد مشکلات مدیریت پسماند می‌گوید. غیر از موارد مذکور می‌توان نبود انگیزه و سخت به نظر رسیدن تفکیک زباله تر و خشک توسط خانواده‌ها را نیز جزو مشکلات مدیریت پسماند به حساب آورد. اگرچه مراکز متعددی در مناطق مختلف شهر تهران برای دریافت زباله‌های خشک و بازیافت آنها اختصاص یافته است، اما عملکرد نه چندان خوب در فرهنگسازی، نبود مشوق‌های موثر و سخت به نظر رسیدن کار تفکیک زباله‌ها باعث شده است که به گفته کریمی، زباله‌ها در تهران کمتر از 5 درصد در مبدأ تفکیک شوند و مشارکت شهروندان در این امر بسیار اندک باشد.
ناگفته نماند طرحی به نام «تحول مدیریت پسماند شهری» در دوره جدید مدیریت شهری تصویب شده است که به تفکیک پسماند در مبدأ نیز در آن تاکید شده است. از سوی دیگر مهدی عزیزی، مدیرعامل سازمان پسماند شهرداری تهران با اشاره به اسناد بالادستی در حوزه مدیریت پسماند یادآور شده است: «به رغم اینکه سند تحول یا همان طرح جامع پسماند در شهر تهران مدیریت پسماند را با یک چشم‌انداز ۲۰ ساله متصور شده بود؛ اما در این دوره مدیریت شهری، شهردار تهران اعتقاد دارد سرعت مدیریت پسماند و حل موضوعات مربوط به آن باید با سرعت بیشتری همراه شود. شهرداری تهران تا به امروز توانسته زیرساخت‌های لازم را برای مشارکت هر چه بیشتر مردم در راستای قانون تفکیک زباله از مبدأ فراهم کند. در حال حاضر حدود ۸ درصد زباله‌ها در شهر تهران و ۶ درصد زباله‌ها در آرادکوه از مبدأ تفکیک می‌شوند که سازمان شهرداری تهران انتظار دارد این عدد در آینده نه چندان دور به ۲۰ درصد یعنی عدد استاندارد افزایش یابد.»
مدیرعامل سازمان پسماند شهرداری تهران، نقش «مشارکت مردمی» برای پیشبرد اهداف قانون تفکیک زباله از مبدأ را حائز اهمیت می‌داند و می‌گوید: «سامانه تلفنی ۱۳۷، اپلیکیشن‌ها و ۴۵۰ غرفه در سطح شهر تهران برای دریافت پسماند در خدمت شهروندان هستند.» به گفته مدیرعامل سازمان پسماند شهرداری تهران خانواده‌ها با تفکیک زباله می‌توانند تاثیرات مخرب زباله‌ها بر روی محیط زیست و معضلات شهرداری‌ها در این زمینه را تا حدود ۸۰ درصد کاهش دهند.»
مسئولیت همگانی برای مدیریت پسماند در مبدأ
در این میان رئیس‌سازمان محیط زیست در مورد مدیریت پسماند، اصل موضوع را بر تفکیک آن در مبدأ دانسته و از مردم خواسته است: «از مردم می‌خواهم حتماً تفکیک پسماند در مبدأ را انجام دهند. همچنین از صداوسیما نیز می‌خواهیم که با استفاده از ظرفیت‌های سازمان محیط زیست این کار انجام شود.»
اکنون فارغ از همه توصیه‌ها در باب لزوم تفکیک پسماند در مبدأ، شادی مالکی، معاون سازمان مدیریت پسماند شهر تهران در مورد وضعیت تفکیک پسماند در مبدأ توسط شهروندان گفته است: «در حوزه مدیریت پسماند شهر تهران با یک مشارکت کمتر از ۱۰ درصدی شهروندان رو به رو هستیم.»
همان‌طور که اشاره شد، طرح تحول مدیریت پسماند شهری بنا دارد اقدامات موثری برای این موضوع به ثمر برساند. کریمی، عضو کارگروه مدیریت پسماند کرسی یونسکو در آموزش محیط زیست در توضیح اهداف پیش‌بینی شده در این طرح می‌گوید: «فرهنگسازی و جلب مشارکت شهروندان (با استفاده از ظرفیت‌های داخلی و خارج شهرداری و اطلاع‌رسانی و تبلیغات رسانه‌ای)، ارتقای تفکیک در مبدأ با بهینه‌‌‌سازی فرآیند ذخیره‌‌‌سازی (توسعه زیر ساخت‌های غرف، هوشمند‌‌سازی، مترو، مساجد و...)، به‌‌سازی فرآیند جمع‌آوری، به‌‌سازی و نو‌‌سازی ماشین آلات و اصلاح ساختار نظارت در انتقال پسماند، به‌‌سازی دفع و استحصال انرژی و ارتقای بازیابی منابع (تولید انرژی و احداث شهرک بازیافت)، یکپارچگی ارکان کلیدی سیستم مدیریت پسماند شهری در این طرح پیش‌بینی شده‌اند.»
وی در مورد اهداف مرتبط با تحول در مدیریت پسماند می‌افزاید: «لازم است تا مشارکت شهروندان در فرآیند مدیریت پسماند افزایش و بالعکس میزان تولید پسماند از سوی شهروندان کاهش یابد؛ همچنین افزایش میزان تفکیک پسماندها در مبدأ، کاهش هزینه‌های جمع‌آوری و انتقال پسماندها، رعایت بهداشت شهری و جلوگیری از آلودگی محیطی بصری از اهداف مهم و ضروری هستند که باید به آنها توجه کرد. ضمناً طراحی مناسب‌ترین الگوی تربیتی با هدف جلب مشارکت عمومی به منظور تغییر سبک زندگی شهروندان از کلیات این پروژه است.»
این کارشناس درمورد اهمیت فرهنگسازی مدیریت هرچه بهتر پسماند در کشور نیز گفت: «انتظار می‌رود توجه ویژه‌ای به ماده ۶ قانون مدیریت پسماند و مشارکت سازمان صداوسیما شود، همچنین همکاری ارگان‌های متولی آموزش و فرهنگسازی درکشور نظیر وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، فرهنگ و ارشاد اسلامی، علوم و بهداشت به صورت یکپارچه با معرفی و اختصاص فضای مناسب و تولید برنامه‌های شاخص، اثرگذار و مداومت‌دار برای دستیابی به اهداف، نتایج و شاخصه‌های مورد تاکید در حوزه پسماند علاوه بر اینکه انتظار می‌رود، لازم و ضروری است.»
سخن پایانی
در حال حاضر می‌توان با فرهنگسازی تفکیک زباله‌های تر و خشک توسط شهروندان و خانواده‌ها از منزل و در مبدأ، همچنین افزایش ظرفیت غرف بازیافت برای تسهیل کار شهروندان و مهم‌تر از همه، استفاده از ابزارهای تشویقی و تولید برنامه‌های فرهنگی توسط رسانه‌ها و ایجاد برنامه‌های آموزشی در نهادهای تربیتی از جمله مدرسه‌ها در این زمینه به ویژه تشریح اهمیت فوق‌العاده اقتصادی و زیست محیطی این کار برای کشور، کمک بزرگی به محیط زیست کرد و ضمناً در پایداری منابع طبیعی، اشتغال‌زایی و برکات دیگر حاصل از مدیریت صحیح و به صرفه این شیوه مدیریت پسماند، بهره‌مند شد.