تقویت فرهنگ مطالعه آزاد در بین دانش‌آموزان (بخش پایانی)
مطالعه غیردرسی راهی برای یادگیری بهتر در کلاس درس
امیرحسین بسطامی
از کتابخانه‌های آموزشگاهی با عباراتی نظیر کتابخانه مدرسه، مرکز منابع آموزشی یا مرکز یادگیری نام‌برده‌شده است. کتابخانه به گسترش افق فکری، ایجاد میدان وسیعی از رغبت‌ها و سرگرمی‌های متنوع، باارزش و مفید، فراهم ساختن امکانات رشد و پرورش ذوق هنری و حس زیبا‌شناسی، تقویت و قدرت ارزیابی هنری دانش‌آموزان و همچنین تشویق آنها به فعالیت‌های اجتماعی و شرکت در کارهای دسته‌جمعی کمک می‌کند. در راهنمای کتابخانه آموزشگاهی، هدف پشتیبانی از برنامه‌های درسی، فراهم‌آوردن شرایط ارتقای فردی و ایجاد شرایط کسب لذت از مطالعه و مراجعه به کتابخانه بیان شده است. آشناکردن دانش‌آموزان با کتابخانه مدرسه، به‌عنوان محلی برای یافتن پاسخ پرسش‌ها و نیازهای اطلاعاتی باعث تقویت رشد فکری، کسب مهارت اطلاع‌یابی و مهارت استفاده از کتابخانه می‌شود. در واقع، با کمک کتابخانه مدرسه، توان بهتر و بیشتر خواندن، و انگیزه مطالعه در کودکان و نوجوانان پایه‌گذاری می‌شود تا آنها ضمن عادت به مطالعه و آموختن روش درست خواندن، برای استفاده از سایر کتابخانه‌ها در مقاطع مختلف آماده گردند.
مثبت نشان‌دادن تأثیر مطالعه بر سایر یادگیری‌ها در برنامه آموزشی، فرهنگ‌‌سازی مطالعه در دوره‌های سنی پایین در جامعه مدارس، آموزش مهارت‌های مطالعه در مدارس و غنی‌‌سازی برنامه‌های آموزشی و فرهنگی با معرفی کتاب‌های مناسب هر سن و... از جمله راهکارهای اجرایی- کاربردی ترویج فرهنگ مطالعه در دانش‌آموزان محسوب می‌شوند.
ملزم کردن ادامه کار معلمان به گذراندن دوره‌های تخصصی مطالعه و فراهم‌کردن زمینه آموزش آن به معلمان، کاهش قیمت کتاب‌های خوب و مفید در جامعه انتشاراتی خصوصاً با مخاطب دانش‌آموزی، اختصاص بودجه در ردیف ویژه تجهیز و به‌روز کردن کتابخانه‌های آموزشگاهی، افزایش کتابخانه‌های عمومی و مناسب سنین مختلف به نسبت استاندارد جمعیتی شهر و روستا، ایجاد علایق فرهنگی و نهادینه در نسل کودک و نوجوان و تأثیر آن بر فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی، به‌روز کردن کتاب‌ها به‌صورت سالیانه در کتابخانه‌های مدارس، انتشار مجله کم‌حجم با تیراژ بالا برای تمام مدارس تحت عنوان «کتاب یار» برای معرفی بهترین کتاب‌های ماه و... همگی از جمله راهکارهایی هستند که می‌توان با اجرایی کردنشان شاهد تأثیر شگرفی در میزان مطالعه آزاد و غیردرسی دانش‌آموزان بود.
کیفیت روش تدریس در ترویج کتاب‌خوانی
یکی از روش‌های تشویق بچه‌ها به مطالعه این است که کتاب را برایشان بخوانید و این کار را در روزهای بعد نیز تکرار کنید و بعد به‌مرور از بچه‌ها بخواهید که درباره قصه و قهرمانان آن اظهارنظر کنند تا بچه‌ها به خواندن کتاب قصه علاقه‌مند شوند و در پایان سال تحصیلی به‌عنوان هدیه به آنان کتابی را تقدیم کنید.
امین موسوی یک فرهنگی به گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «علاوه‌بر تأثیر عمیقی که معلم به‌عنوان الگو در ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی دارد، روش تدریس او نیز یکی از عوامل مؤثر در کسب موفقیت است. اگر خواسته شود مطالعه و کتاب‌خوانی را در متن فعالیت‌های آموزش‌وپرورش وارد کرد، ناگزیر باید از روش‌هایی استفاده کرد که دانش‌آموز نیاز به کتاب غیردرسی و مطالعه پیگیر را با تمام وجود احساس کند. یکی از این برنامه‌ها استفاده از روش‌های تدریس است که دانش‌آموزان را به‌سوی مطالعه کتاب هدایت می‌کند، یعنی روش تدریس فعال که می‌تواند دانش‌آموزان را به صحنه فعالیت بکشاند.»
وی در ادامه می‌افزاید: «خوشبختانه کتاب‌های جدیدالتألیف فارسی با طراحی فعالیت کتاب‌خوانی گامی بسیار مثبت در جهت هدایت شاگردان به مطالعه و کتاب‌خوانی برداشته است. به‌طورکلی روش تدریسی که دانش‌آموزان را به کتابخانه و جست‌وجو در جهان پیرامونشان هدایت کند و آنها را به مطالعه و تحقیق وادارد از بهترین روش‌های تدریس است. در تدریس باید روش معلم محوری کنار برود و استفاده صرف از کتاب درسی به‌عنوان یک محور از میان برداشته شود تا نتیجه مطلوب از آموزش به دست آید. معلم نباید همه سؤال‌های دانش‌آموزان را به‌راحتی پاسخ دهد، بلکه باید با انتخاب و معرفی کتاب‌های مناسب زمینه‌ای فراهم کند که دانش‌آموز مطالب موردنیاز خود را از طریق کتاب و مطالعه به دست آورد. حتی برای ایجاد انگیزه بیشتر در اوایل کار می‌تواند نشانی دقیق مطالب و صفحه‌ها را نیز بدهد. همچنین معلم می‌تواند پیش از شروع درس جدید کتاب‌هایی را که مکمل بحث آن است و با توانایی‌های دانش‌آموزان نیز همخوانی دارد انتخاب و به آنها معرفی کند.»
داوود چرغانی مهندس شیمی و ساکن شهر بهبهان و پدر 2 فرزند در مورد عادت دادن فرزندانش به مطالعه می‌گوید: «در جلسات کتاب‌خوانی اسمشان را نوشته‌ام. همچنین چندین جلد کتاب غیردرسی هم برایشان خریده‌ام و آنها را به خواندنشان تشویق می‌کنم و وعده دادم که اگر کتاب را بخوانید و خلاصه‌اش را برایم بازگو کنید، به شما جایزه می‌دهم.»
نقش رسانه برای ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی
انسان برای پیشرفت در عرصه‌های زندگی، احتیاج به شناخت نسبتاً كاملی از خود و جامعه دارد و باید با گذشته و آینده ارتباط برقرار كند. كتاب و مطالعه، عاملی برای شناخت و رشد دینی، فرهنگی، اخلاقی و اجتماعی انسان است. با كتاب خوب است كه انسان رشد می‌كند و برای حركت آماده می‌شود؛ لذا ترویج فرهنگ مطالعه می‌تواند به‌عنوان گامی اساسی در رشد انسان‌ها و توسعه کشورها به شمار آید.
مریم هاشمیان یک فعال حوزه کتاب و رسانه می‌گوید: «مدیران امور اطلاع‌رسانی، و كتاب‌شناسان كودك و نوجوان و نیز دانشجویان، به‌منظور ارتقای فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی باید راهکارهای مختلف اجرایی، برنامه‌های کاربردی، اجتماعی، فرهنگی و نوآورانه با تأکید بر نقش رسانه‌ها، مسئولین و مدیران اجرایی را بیش‌ازپیش موردتوجه قرار دهند و در اولویت برنامه‌های آموزشی و پرورشی دانش‌آموزان قرار گیرند.»وی در ادامه می‌گوید: «آموزش عادت به مطالعه، در جریان جامعه‌پذیری کودکان و نوجوانان، تأثیری قطعی بر تحولات جامعه می‌گذارد و نو‌سازی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را به ارمغان می‌آورد. نداشتن راهبرد درست مطالعه در میان دانش‌آموزان، در مطالعه کتاب‌های درسی اثر منفی می‌گذارد و سبب افزایش افت تحصیلی می‌شود. آشناکردن دانش‌آموزان با مطالعه و آموزش کتاب‌خوانی، نیاز واقعی عصر اطلاعات است.»
به‌طورکلی، باتوجه‌به رسالت‌های اجتماعی و تربیتی دستگاه آموزش‌وپرورش به طور عام و مدرسه به طور خاص، می‌توان با بستر‌سازی بنیادین و برنامه‌ریزی دقیق و بلندمدت، علاقه به مطالعه و کتاب‌خوانی را در میان نوجوانان و جوانان تقویت کرد. باتوجه‌به این مهم، تأمل در برنامه آموزشی کشورهای پیشرفته نشان می‌دهد که فرهنگ‌‌سازی برای مطالعه و کتاب‌خوانی از آموزش و پرورش آغاز می‌شود، بنابراین ضروری است که با بهره‌گیری از مشاوران و روان‌شناسان برجسته، فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی در شخصیت دانش‌آموزان مداوم و بنیادین شود.
بی‌گمان اگر زمینه ارتقای فرهنگ کتاب‌خوانی در دستگاه آموزش‌وپرورش به طور عام و مدرسه به طور خاص تقویت شود، ثمره آن جامعه‌ای کتاب‌خوان و توسعه‌یافته در آینده نه‌چندان دور خواهد بود.
چالش مدیریت کتابخانه‌های مدارس
مهدی رمضانی دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور گله‌مندانه می‌گوید: «آموزش‌وپرورش به نهاد کتابخانه‌ها اجازه فعالیت در مدارس را نمی‌دهد، سال‌ها است که پست کتابداری را حذف کردند و جشنواره رضوی و کتابخانه‌های سیار اجازه همکاری با مدارس را ندارند.» اما معصومه نجفی پازوکی سرپرست معاونت آموزش ابتدایی وزارت آموزش با بیان اینکه عدالت عنصر حیاتی برای هر جامعه‌ای است، این نوید را می‌دهد: «اکنون طرح راه‌اندازی کتابخانه‌های کلاسی از پایه اول تا ششم را دستور کار داریم که در این کتابخانه پادکست‌های صوتی، چندرسانه‌ای، کلیپ‌های قصه‌گویی و بازی نیاز است تا باشد چرا که باید از آن دانش سنتی خارج شد.» مهم‌ترین نهاد برای گسترش فرهنگ کتاب و کتاب‌خوانی مدارس است و هم اینک رویه‌های خوبی برای گسترش این فرهنگ در مدارس استان وجود دارد؛ اما در کنار آن خلأهای زیادی نیز دیده می‌شود. مهم‌ترین دغدغه در عرصه کتاب و کتاب‌خوانی، افزایش عضویت دانش‌آموزان در کتابخانه‌های مدارس است که برای تحقق آن باید چگونگی گسترش فرهنگ کتاب‌خوانی، گسترش بخش‌های سخت‌افزاری نظیر کتاب و کتابخانه در مدارس را دنبال کرد.
امیر بهادر رضوی یک مسئول کتابخانه دانش‌آموزی توضیح می‌دهد: «یکی از مشکلات عرصه کتاب و کتابخانه در مدارس، مدیریت کتاب و کتابخانه‌هاست که متأسفانه در این بخش کاری غیرعلمی انجام گرفت و پست کتابدار از مدارس حذف شد.» وی در ادامه می‌گوید: «نظام ارزیابی کشور در قالب کنکور، نظام تعلیم‌وتربیت را دچار مشکل اساسی کرده و باعث شده است دانش‌آموزان به‌جای مطالعه کتاب به سمت مطالعه کتاب‌های تست سوق پیدا کنند و حضور آنان در کتابخانه‌ها کاهش پیدا کند.»
این فرهنگی و کتابدار پیشنهاد می‌دهد: «باید طرحی از سوی اعضای انجمن کتابخانه‌های عمومی استان و دستگاه‌های فرهنگی و نهادهای غیردولتی و خیرین باهدف ارتقای عضویت دانش‌آموزان در کتابخانه‌های مدارس به 30 درصد تدوین شود.» وی در تکمیل صحبت‌هایش اشاره دارد: «در حوزه کتاب برای سنین کودک و نوجوان با فقر کتاب ویژه دانش‌آموزان برای همراه کردن خانواده‌ها با آنان در کتاب‌خوان، کتاب‌های نو با ساختار جدید و دیجیتالی مواجه هستیم.»
تفاهم‌نامه همکاری کتابخانه‌های عمومی
و آموزش و پرورش
باهدف ترویج کتاب‌خوانی، تفاهم‌نامه همکاری بین اداره کل کتابخانه‌های عمومی و اداره کل آموزش‌وپرورش استان مرکزی به‌منظور برگزاری برنامه‌های مشترک ویژه دانش‌آموزان به امضا رسید.
مهدیان پور سرپرست اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان مرکزی درخصوص این تفاهم‌نامه توضیح می‌دهد: «ایجاد انگیزه و تشویق به کتاب‌خوانی در دانش‌آموزان یک امر مهم و کلیدی است و مدرسه نیز به‌عنوان دومین نهاد اجتماعی که کودک بعد از خانواده در آن پای می‌گذارد، در این زمینه نقش محوری و اساسی بر عهده‌دارد.»
وی در ادامه می‌افزاید: «در زمینه تشویق کودکان به کتاب‌خوانی معلمان نقش مؤثر و اساسی دارند و معلم می‌بایست در این زمینه یک الگوی خوب برای دانش‌آموزانش باشد و در وهله اول خودش اهل مطالعه و کتاب خواندن باشد.»
سرپرست اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان مرکزی ادامه می‌دهد: «بر اساس این تفاهم‌نامه، همکاری‌های لازم در اجرای طرح یادگیری دقیق- مطالعه عمیق در تابستان باهدف تقویت مهارت‌های چهارگانه زبانی خواندن، نوشتن، گوش‌دادن و صحبت‌کردن انجام خواهد شد و جلسات جمع‌خوانی کتاب و تشکیل کلاس‌های فوق‌برنامه با موضوعات مختلف آموزشی و پرورشی و تشکیل کارگاه‌های آموزش خانواده در محیط کتابخانه برگزار می‌شود.»
وی خاطرنشان می‌کند: «از تعهدات این اداره کل در این تفاهم‌نامه می‌توان به معرفی و ارائه لیست کتب مفید برای مطالعه دانش‌آموزان دوره ابتدایی جهت بارگذاری در سامانه شاد، فراهم‌آوری امکان بازدید دانش‌آموزان و برگزاری کلاس‌های فوق‌برنامه در کتابخانه‌های عمومی سطح استان، همکاری در اجرای طرح «یادگیری دقیق- مطالعه عمیق» در تابستان، همکاری در تأسیس کتابخانه‌های مشارکتی با آموزش‌وپرورش استان و حضور کتابداران در مدارس با هماهنگی اداره کل آموزش‌وپرورش به‌منظور اجرای برنامه‌های فرهنگی با موضوع کتاب‌خوانی اشاره کرد.»
مهدیان پور در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «استفاده از بستر فضای شبکه شاد آموزش‌وپرورش جهت اطلاع‌رسانی برنامه‌های فرهنگی کتاب‌خوانی، همکاری در برگزاری نشست‌های کتاب‌خوان، مسابقات و جشنواره‌های کتاب‌خوانی در سطح مدارس استان، تشویق دانش‌آموزان و مدارس جهت بازدید از کتابخانه‌های عمومی و عضویت آنان در هنگام بازدید و هماهنگی حضور کتابداران در مدارس جهت اجرای برنامه‌های فرهنگی با موضوع کتاب‌خوانی از تعهدات اداره کل آموزش‌وپرورش در این تفاهم‌نامه خواهد بود.»