تقویت فرهنگ مطالعه آزاد در بین دانش‌آموزان (بخش دوم)
مطالعه آزاد محرک رشد و تبلور استعدادهای دانش‌آموزی
مطالعه کتاب به‌اندازه‌ای مورد غفلت واقع شده است که بیشتر اوقات دانش‌آموزان استفاده از فضای مجازی را جایگزین فرهنگ کتاب‌خوانی کرده‌اند و حداکثر زمان خود را برای گشتن در صفحات اینترنتی سپری می‌کنند یا به‌نوعی از کتاب و به اصطلاحی دیگر یار قدیمی دور مانده‌اند.
باید بدانیم که مطالعه کتاب یکی از مهم‌ترین ابزارها برای رشد فردی و اجتماعی افراد به‌خصوص محصلان محسوب می‌شود. از عموم مردم به‌ویژه دانش‌آموزان که قشر آینده جامعه هستند، انتظار می‌رود تا با کتاب سروکار بیشتری داشته باشند، اما واقعیت این است که در ایران آن‌طور که باید، اهمیتی به کتاب داده نمی‌شود و دانش‌آموزان تنها به مطالعه چند صفحه از کتب درسی آن هم باهدف کسب نمره می‌پردازند که بروز این وضعیت، یکی از آفت‌های اصلی شبکه‌های مجازی است!
با وجود رسانه‌های جمعی در زمینه کتاب و کتاب‌خوانی با ضعف شدیدی مواجه شده‌ایم و نمی‌توانیم با گفتن چند جمله انگیزشی به محصلان انتظار کتاب‌خوان شدن آنان را داشته باشیم، تنها راه سوق دادن افراد به مطالعه کتاب، نشان‌دادن پیامد‌های عینی آن است. در ابتدا به‌منظور ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی لازم است تا اصول مطالعه درست را به محصلان آموزش داده و بعد کتابهای خوب را معرفی کنیم؛ چرا که کتاب با عنوان غذای روح، شناخته شده و در این میان لازم است تا افراد را با کتاب‌هایی که با روحیات آنان تناسب دارد، آشنا کنیم تا به این صورت کتاب‌خوانی یکی از عادات روزانه آنان شود و به انجام این کار تشویق شوند. اگر قصد افزایش فرهنگ کتاب‌خوانی را در کشور داریم باید بدانیم که انجام آن یک کار جمعی و همگانی بوده و تمام سازمان‌های کشور باید به این بحث اهمیت ویژه‌ای نشان دهند تا در صورت عملی‌شدن پیامد‌های مطالعه کتاب ابتدا برای خود ارگان‌ها و سپس برای تمامی افراد جامعه به‌وضوح نمایان شود و در این زمینه شاهد رشد و توسعه چشمگیری باشیم.
مطالعه اجباری یا آزاد؟
علی انوار، مسئول یک کتاب‌فروشی در اردبیل می‌گوید: «رشد و توسعه هر جامعه‌ای بستگی به سطح آگاهی افراد آن جامعه دارد و به‌طورکلی جامعه و کشوری پیشرفته، توسعه‌یافته و یا در مسیر توسعه قرار دارد که افراد آن جامعه کتاب‌خوان بوده و مطالعه داشته باشند.»
وی می‌افزاید: «مطالعه دو گونه است، یکی از سر اجبار و یکی از سر علاقه، ممکن است دانشجویی در طول دوره تحصیل خود در یک مقطع برای مثال در مقطع کارشناسی که حدود ۱۳۰ واحد درسی سپری می‌کند، بیش از ۵۰ کتاب درسی را مطالعه کرده باشد، ولی این کتاب‌ها را صرفاً برای پاس کردن درس خود و سپری کردن دوره تحصیلی مطالعه می‌کند. باید ببینیم این دانشجو غیر از کتابهای درسی خود نیز مطالعه دارد یا خیر؟»
انوار تصریح می‌کند: «البته باید بدانیم که مطالعه از روی علاقه نیز به عوامل مختلف بستگی دارد که مهم‌ترین آن وضعیت اقتصادی فرد است، طی ۲ساله اخیر با افزایش قیمت کاغذ، قیمت کتاب نیز به‌شدت افزایش‌یافته و در حال حاضر یک کتاب رمان و یا سایر موضوعات به طور متوسط بیش از ۵۰ هزار تومان قیمت دارد.»
وی می‌گوید:« بر فرض فردی علاقه زیادی به کتاب‌خوانی و مطالعه دارد، ولی متأسفانه توان خرید یک کتاب را ندارد! حتی قیمت کتابهای دانشگاهی که بعضاً انتشارات آنها دولتی است نیز افزایش داشته و گاهی دانشجویان چندنفری یک کتاب را خریداری کرده و به‌صورت اشتراکی از آن استفاده می‌کنند.»
آشناکردن کودکان با کتاب و کتاب‌خوانی
علی انور مسئول یک کتاب‌فروشی در اردبیل تأکید دارد: «امسال میزان استقبال مردم از خرید کتاب بعد از کرونا نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش داشته است. بااین‌حال ما فروش غیرحضوری و مجازی را در اولویت قرار دادیم و در شهر اردبیل حتی تحویل رایگان کتاب در درب منزل انجام می‌دهیم.»
به نظر می‌رسد افراد بیشتر از کتابهای مجازی و صوتی استقبال می‌کنند.
وی درباره کمیت و کیفیت مطالعه دانش‌آموزان و دانشجویان می‌گوید: «بسیاری از دانش‌آموزان و دانشجویان نیز جز کتاب درسی، مطالعه دیگری ندارند. متأسفانه نظام آموزشی نیز دانش‌آموزان را به مطالعه تشویق نمی‌کند و از سوی دیگر محصولات فرهنگی و کتاب جزو کالاهای لوکس به شمار رفته و در سبد خانوارها قرار ندارد. در این وضعیت کودک و نوجوان فقط برای رفع تکلیف و آن هم از روی اجبار تکالیف درسی را انجام می‌دهد. ازآنجاکه مطالعه در دوران کودکی یکی از عناصر اصلی و تأثیرگذار در شکل‌گیری شخصیت است؛ آشناکردن کودکان با کتاب و کتاب‌خوانی تأثیر بسزایی در رشد و تکامل هر چه بیشتر کودکان در تمامی ابعاد شخصیت دارد و بنابراین توجه به این مهم موجب تربیت افرادی سالم و در نهایت شکل‌گیری جامعه سالم خواهد شد.»
براساس یک آمار، حدود ۸۰ درصد جمعیت جهان را کشور‌های درحال‌توسعه تشکیل داده‌اند، اما تنها کمتر از ۳۰ درصد وقت خود را به مطالعه کتاب اختصاص می‌دهند و برعکس این موضوع تمامی کشور‌های پیشرفته که تنها ۲۰ درصد جمعیت جهان را شکل می‌دهند۷۰ درصد به تولید کتابهای مصرفی جهان می‌پردازند که مطابق این آمار دانش و آگاهی از طریق مطالعه کتاب به‌عنوان یک محرک قوی و نیرومند باعث شده تا کشورها حرفی برای گفتن درخصوص رفع مشکلات جامعه داشته باشند.
نقش مسئولان آموزش‌وپرورش
در ترویج کتاب‌خوانی
لازمه ایجاد فرهنگ کتاب‌خوانی این است که ابتدا یک حس مطالعه در افراد به وجود آید تا به دنبال آن فکر و ذهن محصلان باز شده و بتوانند مطالعه را جزو اولویت زندگی خود قرار دهند. در ابتدا معلمان و استادان مسئول اصلی سوق دادن و ایجاد انگیزه در میان دانش‌آموزان به سمت کتاب‌خوانی بوده و بعد از آن تشکیل یک کانون فرهنگی متولی این امر خواهد بود؛ چرا که اگر معلمان به شیوه‌ای تدریس کنند که دانش‌آموزان برای جواب‌دهی به سؤالات ذهنی خود مجبور به مطالعه کتابهای غیردرسی شوند، در این صورت فرهنگ کتاب‌خوانی و سرانه مطالعه در کشور ما به نسبت سال‌های گذشته افزایش چشمگیری می‌کند.
رفعت تقی‌زاده یک فرهنگی به گزارشگر کیهان می‌گوید: «تا چند سال دیگر همه جوانان این مرزوبوم پدران و مادران آینده هستند و کوچک‌ترین رفتار آنان روی خلق‌وخوی کودکانشان هم تأثیر می‌گذارد، بنابراین اگر از همین‌الان روی مطالعه کتاب برنامه‌ریزی کنند فرزندان هم به‌تبع آنان با کتابهای مختلف دوست شده و به این صورت فرهنگ مطالعه رشد زیادی خواهد کرد. شاید با تمام گرانی‌های موجود خرید کتاب وضعیت خوبی در کشور ما نداشته باشد، اما با ایجاد فرهنگ درست و منطقی می‌توانیم اوضاع را صددرصد بهبود ببخشیم تا در آینده‌ای نزدیک به میزان قابل‌توجه سطح عمومی مطالعه را در میان افراد جامعه به‌خصوص دانش‌آموزان بالا ببریم.»
امروزه انسان وارث بیست قرن تجربه علمی و فرهنگی است. در عصر حاضر، تمام جوامع دنیا به‌سوی تحول گام برمی‌دارند و مقوله کتاب‌خوانی، مطالعه و اطلاعات، عامل مهم توسعه و ایجاد فرهنگ محسوب می‌شوند و کم ّ و کیف پیشرفت فرهنگی هر فرد یا جامعه بستگی مستقیم به میزان خواندن و کیفیت آنچه می‌خوانند دارد. کتاب برای تعلیم‌وتربیت نوشته شده و نقش تعلیم‌وتربیت بی‌اندازه مهم است، چون تعیین‌کننده سرنوشت قطعی زندگی بشری است و نیز برای رسیدن به رشد و شکوفایی علمی، فرهنگی، و اقتصادی هیچ راهی به جز گسترش فرهنگ مطالعه و ایجاد عادت همگانی مستمر و هدفمند وجود ندارد. طبیعی است که برای نیل به این مقصود، کتابخانه‌های آموزشگاهی و ایجاد عادت به مطالعه در کودکان و نوجوانان بیش‌ازپیش باید موردتوجه قرار گیرد.
علی سلطانی دکترای کتابداری درباره روند روبه‌رشد کتاب‌خوانی در سال‌های اخیر می‌گوید: «در سال‌های اخیر به سبب دگرگونی‌های بنیادی و ژرف ناشی از انقلاب اسلامی ایران در نهادهای جامعه، به‌سازی کیفیت آموزش‌وپرورش نیز از توجه ویژه‌ای برخوردار شده است. شمار کتاب‌ها و کتابخانه‌ها و کتاب‌نگاران و ظهور و وجود بزرگان و نام‌آوران و اهالی دانش و‌اندیشه و بینش در عرصه شکوفایی تمدن و گسترش فرهنگ مکتوب، ما را متقاعد می‌کند که کتاب و کتابخانه را از برترین، زیباترین و مهم‌ترین تجلیات فرهنگی بدانیم و آن را از گران‌سنگ‌ترین پدیده‌ها و میراث بشری به شمار‌آوریم.»
وی در مورد احتمال فراگیری کتابهای الکترونیکی می‌گوید: «بشر هراندازه هم که رشد کند جایگزین مطلقی برای کتاب نخواهد یافت؛ بنابراین کتابهای مدرن نیز کتاب هستند و نه چیز دیگر، لیکن عرضه آنها با ابزار جدید است مانند آموزش‌های الکترونیک.»
این دکترای کتابداری درباره ضرورت ترویج کتاب‌خوانی در بین دانش‌آموزان می‌گوید: «درحالی‌که فرهنگ کتاب‌خوانی و مطالعه به‌عنوان یک عنصر اصلی در یادگیری باید والاترین جایگاه را در گستره‌های فردی و اجتماعی به‌ویژه در میان نسل نوجوان و جوان دانش‌آموز دارا باشد، اما متأسفانه به دلایلی گوناگون، کتاب از چنین موقعیتی که شایسته جامعه ما باشد، برخوردار نشده و هنوز مطالعه به‌عنوان یک نیاز دائمی برای همگان مطرح نیست. در نظام آموزشی کشور ما ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی و وجود کتابخانه‌های جامع در مدارس و نقش آنها در تعمیم آموزش‌وپرورش، هنوز فکری تازه تلقی می‌شود و برای ایجاد و توسعه آن اقدامی مؤثر نشده است؛ ولی در کشورهایی که سابقه طولانی‌تری در زمینه آموزش‌وپرورش جدید دارند، از دیرباز ایجاد کتابخانه‌ها موردتوجه بوده است.»
وی در جمع‌بندی صحبت‌هایش می‌گوید: «نکته حائز اهمیت این است که برای ترویج فرهنگ مطالعه کارآمد در نسل دانش‌آموز چه راهکارهای اجرایی (عملی- کاربردی) می‌توان عنوان کرد؟ چگونه و با چه راهکارهایی می‌توانیم خانه‌ها، مراکز آموزشی، مراکز فرهنگی، و حتی کیف و کلاسور بچه‌ها را با کتاب و مطالعه و ترویج این فرهنگ آشنا کنیم؟ فرهنگی که با شیوع دنیای مجازی و مؤلفه‌های قدرت، سرعت، فرصت، ثروت و اطلاعات مجاز آسیب‌دیده است. به‌منظور ارتقای فرهنگ مطالعه، باید راهکارهای اجرایی، روانی، تربیتی، ساختاری، دستگاهی و خانوادگی موردنظر قرار گیرند تا بتوانیم مطالعه را جهت‌دار، روشمند، مداوم و هدفمند کنیم. در واقع، فرهنگ مطالعه، کاری است اساسی با اصولی همه‌جانبه که جمع آنها در یک مدل می‌تواند مدارس و آموزشگاه‌های ما را متحول و سهم مطالعه ما را که به‌زعم برخی صاحب‌نظران 2 دقیقه در روز نسبت به برخی کشورها که بین 20 دقیقه تا 1 ساعت است، بالا ببرد. فنون کتاب‌خوانی و ترویج فرهنگ مطالعه، عامل رشد اصول کلی رفتار و جلوگیری از بزهکاری شرط استقرار آموزه‌های خوب و مکتوب تابعی از فرهنگ بالای مطالعه خصوصاً در سنین حساس و دبستانی است.»