اهل بیت(ع) مخاطبان خاص قرآن
خداوند در قرآن مخاطبان قرآن را به چند دسته تقسیم کرده است:1. عموم بشر به عنوان مخاطبان عام؛ 2. مومنان به عنوان مخاطبان خاص، 3. معصومان و اولیای الهی(ع) به عنوان مخاطبان خاص الخاص؛ 4. پیامبر(ص) به عنوان مخاطب اخص.
از نظر قرآن مخاطبان عام تنها زمانی از قرآن بهره مند می‌شوند که اهل تقوای فطری و عقلی باشند و زمینه برای پذیرش تقوای خاص الهی در آنان فراهم باشد؛ یعنی کسی که بر اساس فطرت خود عمل می‌کند و به حکم عقل و فطرت اهل صداقت، وفا، امانت و مانند آنها است؛به طور طبیعی تن به احکام شریعت می‌دهد و خود را در محدودیت‌هایی قرار می‌دهد که به عنوان واجبات و محرمات و حتی مستحبات و مکروهات از او خواسته می‌شود تا انجام دهد.(نگاه کنید: بقره، آیات 2 تا 5) اما کسی که بر خلاف فطرت و عقل خود عمل می‌کند و اهل دروغ و عهد شکنی و خیانت و مانند آنها است، به طور طبیعی نمی‌خواهد آزادی عمل خود را محدودتر کند.
از این رو، هیچ علاقه‌ای به شریعت و احکام شریعت نخواهد داشت و به جای آن که قرآن برایش درمانگر شود، موجب خسران می‌شود. خداوند می‌فرماید:ای مردم!اندرزی از سوی پروردگارتان برای شما آمده است؛ و درمانی برای آنچه در سینه‌هاست؛ (درمانی برای دلهای شما؛) و هدایت و رحمتی است برای مؤمنان!. (یونس، آیه 57) و نیز می‌فرماید: و از قرآن، آنچه شفا و رحمت است برای مؤمنان، نازل می‌کنیم؛ و ستمگران را جز خسران (و زیان) نمی‌افزاید. (اسراء، آیه 82)
و نیز فرموده است: اگر آن (قرآن) را قرآنی عجمی قرار می‌دادیم حتماً می‌گفتند: «چرا آیاتش روشن نیست؟! قرآن عجمی از پیغمبری عربی؟!» بگو: «این (کتاب) برای کسانی که ایمان آورده‌اند هدایت و درمان است؛ ولی کسانی که ایمان نمی‌آورند، در گوشهایشان سنگینی است و گویی نابینا هستند و آن را نمی‌بینند؛ آنها (همچون کسانی هستند که گویی) از راه دور صدا زده می‌شوند!» (فصلت، آیه 44)
پس دو دسته با تقوا و بی‌تقوای فطری دو نوع واکنش متضاد خواهند داشت. اولی می‌پذیرد و ایمان می‌آورد و دومی نه تنها نمی‌پذیرد بلکه شبهه علمی مطرح می‌کند تا شهوت عملی خودش را حفظ کند و فجور و بی‌بندباری رفتاری داشته باشد.(قیامت، آیات 1 تا 5)
اما گروه سوم، همان معصومان(ع) هستند. اینان مخاطب خاص الخاص قرآن هستند که پس از طرح گروه چهارم یعنی پیامبر(ص) وضعیت این گروه بهتر مشخص می‌شود. خداوند درباره پیامبر(ص) می‌فرماید که قرآن بر قلب ایشان القا شده و ایشان قرآن را به دو شکل یک‌جا(جمله واحده) و در قالب «انزال» و سپس به صورت ترتیل و تفصیل در قالب «تنزیل» دریافت کرده است. برای فهم قرآن گروه دوم یعنی مومنان باید به پیامبر(ص) مراجعه کنند؛ زیرا قرآن دارای بطون است و جزئیات مفاهیم و معارف بلند آن به سادگی قابل دسترسی نیست، هر چند که کلیات آن قابل دسترسی عموم است.
همچنین قرآن نیازمند تبیین و تفسیر خاص پیامبر(ص) است تا جوامع الکلم و کلیات به جزئیات قابل عمل تعریف و تبدیل و تبیین شود. از این رو پیامبر(ص) مامور تبیین می‌شود:... و ما این ذکر [= قرآن] را بر تو نازل کردیم تا آنچه به سوی مردم نازل شده است برای آنها روشن‌‌سازی؛ و شاید اندیشه کنند!(نحل، آیه 64)
از همین روست که جزئیات نماز و روزه
و زکات و حج و مانند آنها را پیامبر(ص) فرموده و اطاعت از آن عین اطاعت خدا دانسته شده است.(آل عمران، آیات 32 و 132) قرآن در آیه 7 سوره حشر می‌فرماید: آنچه را رسول خدا برای شما آورده بگیرید (و اجرا کنید)، و از آنچه نهی کرده خودداری کنید؛ و از (مخالفت) خدا بپرهیزید که خداوند کیفرش شدید است!.
بنابراین، آن حضرت(ص) در افکار وعقاید و رفتار سرمشق حسنه امت است و باید قرآن را از ایشان بیاموزند؛ زیرا مقام تعلیم و تزکیه نفس دیگران به ایشان داده شده است(بقره، آیات 129 و 151؛
آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2)
اما پس از ایشان به حکم و نصب خداوندی، منصب تبیین‌گری به اهل بیت(ع) داده می‌شود؛ زیرا آنان در مرحله بعدی مخاطبان خاص الخاص قرآن هستند و امیرمومنان علی(ع) به عنوان نفس و جان پیامبر(آل عمران، آیه 61) و فرزندان معصوم ایشان(همان، و نیز احزاب، آیه 33) ازاین مقام برخوردارند و پیامبر(ص) از عدم جدایی کتاب الله و عترت طاهره(ع) تا روز قیامت سخن گفته است، به طوری که هر کس به آن دو تمسک جوید گمراه نشود.(حدیث ثقلین)
قُتاده، عالم معروف بصری، خدمت حضرت امام باقر(ع) آمد. امام پرسید:ای قتاده،تو فقیه بصریان هستی؟ او خواست اظهار ادب کند،گفت: کَذلِکَ یَزعُمُونَ؛ مردم این طور می پندارند. فرمود: به من خبر رسیده که تو قرآن را تفسیر می‌‌کنی.
گفت: بله. حضرت(ع) فرمود: مقام بزرگی برای خود ادّعا می‌‌کنی. حال،معنای آیه‌ای را از تو می‌‌پرسم.عرض کرد: بفرمایید. فرمود: این آیه در سوره سبأ به چه معناست: وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی الَّتِی بارَکْنا فِیها قُریً ظاهِرَهًْ وَ قَدَّرْنا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیها لَیالِیَ وَ أیَّاماً آمِنِینَ؛ «در میان مردم سبا و آن شهرهای آباد پرنعمت، شهرهای دیگری که نمایان است قرار دادیم [و به آنها گفتیم] شب‌ها و روزها در این آبادی‌ها با امنیّت کامل مسافرت کنید». (سبأ، آیه18)
امام فرمود: مقصود از آن شهرها کدام است که مردم با امنیّت کامل میان آنها رفت و آمد می کنند و احساس هیچ گونه خوف و نا امنی نمی کنند؟
قتاده گفت: مراد شهر مکّه است که هر کس از خانه خود بیرون آید و زاد و راحله حلال داشته باشد (مرکب و توشه راهش از ممرّ حلال به دست آمده باشد) با امنیّت می‌‌رود و بر می گردد. امام فرمود: بگو ببینم آیا تا به حال نشده است که مردم بین راه مکّه گرفتار راهزن‌ها بشوند و آنها اموالشان را ببرند و خودشان را بکشند؟ یا حتّی در داخل مسجدالحرام مردمی کشته شوند؟
قتاده و جمع دیگری که در آن مجلس حضور داشتند، گفتند: چرا، از این گونه حوادث بین راه مکّه و در خود مکّه فراوان پیش آمده است، با آنکه زاد و راحله حلالی هم داشته‌اند.امام فرمود: پس آن شهرهای امن و امانی که قرآن می‌‌گوید کدام است؟ قتاده جوابی نداشت. سکوت کرد و امام فرمود:
یا قُتادَة اِنْ کُنْتَ اِنَّما تُفَسِّرُ الْقُرآنَ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِکَ فَقَدْ هَلکْتَ وَ اَهْلَکْتَ؛ ای قتاده،[این را بدان] اگر بخواهی از روی فهم خود،آیات قرآن را تفسیر کنی، به هلاکت افتاده‌ای و مردم را نیز به هلاکت انداخته‌ای.
وَیْحَکَ یا قُتادَة ذلِکَ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ بِزاٍد و راحِلَهًْ...عارِفاً بِحَقِّنا یَهْوَانا قَلْبُهُ...؛ وای بر تو‌ای قتاده، این آیه [مربوط به ما امامان اهل بیت است و] معنایش این است:کسی که از خانه‌اش با زاد و راحله حلال بیرون آید و معرفت و محبّت ما را در دل داشته باشد و به قصد اطاعت از فرمان ما حرکت کند، با امنیّت از انحراف در اعتقاد و عمل در مسیر دین پیش می‌‌رود و از عذاب جهنّم در امان می‌‌ماند.
نه اینکه بین راه مکّه لطمه و صدمه‌ای نمی‌‌خورد. اینها حوادث طبیعی است و ممکن است در هر زمان و مکانی پیش بیاید. مراد از شهرهای مبارک (الْقُرَی الَّتِی بارَکْنا فِیها)ما امامان از اهل بیت هستیم و مراد از شهرهای ظاهر که فرموده است(قُریً ظاهِرَهًْ)علما و فقهای شیعه ما هستند که رابط میان ما و مردمند؛ آنها ظاهرند و در دسترس مردم قرار گرفته‌اند.
پس کسانی که معارف و احکام دین خود را به وسیله فقهای شیعه از امامان اهل بیت (علیهم‌السلام) می گیرند و به آن عمل می‌‌کنند،تنها کسانی هستند که با امنیّت و اطمینان خاطر در صراط مستقیم دین حرکت می‌‌کنند و در روز جزا از عذاب خدا در امانند و این است معنای این آیه از سوره سبأ.(تفسیر نورالثّقلین،ج4،ص330؛ بحارالانوار،ج46،ص349)
منصور حسینی