جوهره رفتارهای تربیتی (پرسش و پاسخ)
پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی اسلام چه نوع اعمال و رفتاری می‌تواند موجبات تادیب و تربیت خود و دیگران را فراهم آورد؟
پاسخ:
لزوم حاکمیت عقل در تربیت خود و دیگران
در روابط اجتماعی مومن نسبت به مومن،و مسلم نسبت به مسلم،و مومن نسبت به کافر هر کدام آداب معاشرتی خاص خودشان را دارند. ولی آنچه در این روابط قبل از هر چیز برای انسان هدف‌گیری شده این است که برای هر دو طرف نقش سازنده داشته باشد. لذا اگر کسی می‌خواهد خودش ساخته شود و نسبت به دیگران نیز نقش سازندگی داشته باشد، باید حکومت عقل بر وجود او مسلط باشد و سپس براساس شرع و آموزه‌های وحیانی رفتار کند. اگر قوای حیوانی مانند شهوت و غضب و در یک کلام هواهای نفسانی در درون انسان حکومت کند،انسان هیچ گاه نمی‌تواند نسبت به خود و دیگران نقش تربیتی و تادیبی ایفا کند! لذا در روایات هم از ادب کردن دیگران در هنگام خشم نهی شده است. «نهی رسول‌الله عن الادب عند الغضب» پیامبر(ص) از ادب کردن دیگران در هنگام خشم نهی فرمودند (الکافی، ج 7، ص 260) یعنی زمانی که عصبانی شدی، هر چند حق با تو است، اما از تادیب دیگران صرف نظرکن، زیرا در آن زمان دیگر زمام امور در دست عقل تو نیست و تو تحت حکومت حیوان نفس خویش هستی!
امام علی(ع) هم می‌فرماید: «لاادب مع غضب» ادب با غضب همراه نمی‌شود (تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص 303) بنابراین جوهره رفتارهای تربیتی و تادیبی در حاکمیت عقل بر کل وجود انسان است.
نمونه‌هایی از رفتارهای تأدیبی و تربیتی
1- کسی را کتک نزن، از خودت دورش کن
در روایتی آمده است شخصی خدمت امام موسی کاظم(ع) آمد و از پسرش شکایت کرد، (با قصد تادیب فرزندش) حضرت به او فرمودند: «فقال: لاتضربه، واهجره و لاتطل» او را نزن، و از خود دور کن،ولی این دور کردن را نیز طولانی نکن. (بحارالانوار، ج 101، ص 99) قرآن می‌فرماید: واعرض عن الجاهلین (از جاهلان دوری کن (اعراف - 199) اما در این روایت حضرت از آنجا که رابطه فرزند پدری است، می‌فرماید: این دوری را طولانی نکن چرا که پدر در نهایت باید فرزند خود را بسازد و دوری همیشگی و طولانی مدت با اصل هدف الهی سازگاری ندارد.
2- شخص بدرفتار را با کارهای خوب خود اصلاح کن
برای تأثیرگذاری و سازندگی در روابط اجتماعی و معاشرت‌های بیرونی باید اولاً: خود را از نظر درونی مودب ساخت و ثانیاً از نظر بیرونی از ابزار متناسب با آن استفاده کرد. تادیب درونی خود این است که عقل بر جمیع قوای نفسانی مربی و هادی جامعه حکومت کند،و ابزار بیرونی مناسب نیز این است که روش‌های الهی و انسانی در تعامل و تادیب دیگران به کار گرفته شود. روایات زیادی در این باره وجود دارد. علی(ع) فرمود: «اصلح المسیئی بحسن فعالک» شخص بد رفتار را با عمل خوب خود اصلاح کن «و دلّ علی الخیر بجمیل مقالک» سپس با گفتار زیبای خود او را بر خیر و خوبی راهنمایی کن (غررالحکم و دررالکلم، ج 1، ص 331) حضرت برای تادیب فرد بدکار یک روش رفتاری و یک روش گفتاری ارائه می‌دهد، و می‌فرماید: ابتدا روش رفتاری الهی داشته باش و کار خوب را عملاً انجام بده که او زیبایی کار نیک را ببیند، سپس روش گفتاری‌ات این گونه باشد،که او را با گفتار نیک و پسندیده به خیر و خوبی امر نمایی. هر دو روش متناسب با حکومت عقل است و انسان را بهتر به مقصد و هدف تادیبی و تربیتی نزدیک می‌کند.
3- کنایه برای عاقل سخت‌ترین ملامت است
حال اگر انسان با یک فرد عاقل مواجه شود که خطایی از او سر زده،دیگر نباید مستقیم با او مقابله کرد، بلکه یک اشاره کافی است که او متنبه شود و به اشتباه خود پی ببرد. امام علی(ع) می‌فرماید: «التعریض للعاقل اشد عتابه» تعریض برای عاقل سخت‌ترین ملامت است (همان، ص 255) یعنی اگر با عاقل برخوردی زیبا داشته باشی، برای او دردآورتر است از اینکه با او دعوا کنی. همچنین آن حضرت فرمود: «اذا لوحت للعاقل فقد اوجعته عتابا»» اگر به عاقل اشاره کنی عتابش را دردناک‌تر کرده‌ای (همان، ص 56) زیرا درد عفو برای عاقل بیشتر از درد انتقام است.