راههای مقابله با سیل و مهار آن ( بخش دوم)
ضرورت مدیریت هوشمندانه سیلاب و جلوگیری از خسـارت
هنگام وقوع سیل خود را به نزدیکترین محل امدادرسانی هلالاحمر یا سایر مراکز امدادرسانی برسانید، زیرا غذا، البسه و سایر کمکهای اولیه در آنجا موجود است یا با آنها تماس بگیرید. برای اطمینان از سالم بودن آب آشامیدنی حتماً به گزارش اخبار محلی توجه کنید و آب آشامیدنی را قبل از مصرف بجوشانید. از سیلاب دور شوید، چرا که این آب ممکن است با روغن، گازوئیل یا فاضلاب آلوده شده باشد یا اینکه احتمال دارد در اثر تماس با خطوط نیروی برق زیرزمینی، جریان برق پیدا کرده باشد. همچنین از آب در جریان، فاصله بگیرید.
به مناطقی که سیلاب عقبنشینی کرده توجه کنید، زیرا استحکام خیابانها و جادهها ممکن است بهخاطر جریان سیل ضعیف شده باشد که در این صورت ممکن است در اثر وزن خودرو فرو برود. از خطوط فشارقوی دوری کنید.
زمانی به خانه بازگردید که مسئولان وضعیت را امن اعلام کنند. از ساختمانهایی که اطرافش را آب احاطه کرده است، دور شوید. هنگام ورود به منزل کاملاً احتیاط کنید، ممکن است پیهای ساختمان آسیبدیده باشد، اما در ابتدا خرابی دیده نشود و ظاهر خانه سالم به نظر بیاید.
سعی کنید در طول روز به منزل برگردید تا استفاده از وسایل روشنایی لازم نباشد. چنانکه مجبور هستید شبانه به خانه برگردید، خیلی محتاط باشید. برای پیشگیری از انفجار احتمالی از فانوس، مشعل و کبریت برای روشنکردن ساختمان استفاده نکنید، چراغقوه را نیز قبل از ورود به ساختمان روشن کنید.
نقش جنگل در جلوگیری از بروز سیلابها
در هنگام ریزش آب بارانهای سنگینی که باعث بروز سیلابها میشوند، ذرات آب با شاخوبرگ درختان جنگل برخورد میکنند و تا حد زیادی از سرعت آنها کاسته میشود. همچنین خاک جنگل هم پوشیده از شاخوبرگ گیاهان و درختان است که باعث جذب آب میشود و جویبارهایی با آب زلال را به وجود میآورد. اطلاع از چگونگی جریان، حجم، شدت، مدت، مکان و بالاخره زمان وقوع سیلها اهمیت ویژهای در طراحی و نگهداری سازههای مهندسی، مخصوصاً تأسیسات آبی و همچنین پیشبینی خطرات و زیانهای احتمالی ناشی از سیل دارد. به دلیل شرایط آبوهوایی کشورمان سیلابها، چه از نوع بهاره و ناشی از ذوب برف باشند و چه از نوع ناگهانی ناشی از رگبار، بخش عمدهای از جریان سطحی اغلب رودهای حوضه مرکزی را تشکیل میدهد.
جهانگیر پرهمت دبیر کارگروه آب ستاد توسعه فناوریهای آب، خشکسالی، فرسایش و محیطزیست معاونت علمی درباره این خسارات توضیح میدهد: «تخریب اراضی و فرسایش خاک مهمترین این خسارات است. تنها در سیل فروردین 98 در حوضههای کارون و کرخه نزدیک به یک میلیارد مترمکعب از خاکهای حاصلخیز اراضی کشاورزی، مرتعی و جنگلی بهصورت رسوب به پاییندست منتقل شد. بخش عمدهای از این رسوبات وارد مخازن سدهای پاییندست و موجب ازدسترفتن بخشی از مخازن این سدها شد. همچنین بخشی وارد مناطق مسکونی، اراضی کشاورزی، جادهها و کانالهای انتقال آب و شبکههای آبیاری و زهکشی شد. بهعلاوه بخشی همراهی آب دریا و تالابهای طبیعی پاییندست شد.»
به گفته وی، هدررفت منابع آب یکی دیگر از خسارات عمدهای است که در محاسبات مرسوم در نظر گرفته نمیشود. در کشور خشک و نیمهخشک که در برخی مناطق عمده نزولات جوی طی یک یا دو بارندگی نازل میشود، آن هم بهصورت سیل و پس از واردکردن خسارات زیاد از دسترس هم خارج شده و بدین صورت فرصت استفاده از بخش قابلتوجهی از منابع آب قابل استحصال نیز از بین میرود.
دبیر کارگروه آب ستاد توسعه فناوریهای آب، خشکسالی، فرسایش و محیطزیست معاونت علمی ادامه میدهد: «در کنار این موارد خسارات اجتماعی و سیاسی نیز وجود دارد که در هیچکدام از محاسبات معمول لحاظ نمیشود. همچنین در سیل تعداد زیادی از درختان حاشیه مسیلها و رودخانهها طعمه میشود که بخشی از پوشش گیاهی از بین میرود و خسارات زیستمحیطی را ایجاد میکند. علاوهبر این پس زدن آب در دهانه آبگذرها و پلها را باعث میشود و خسارات دیگری نیز در پاییندست ایجاد میکند.»
پرهمت در بخش بعدی به راهکارها برای کاهش خسارات و تلفات سیل اشاره کرده و میگوید: «میتوان سیلاب را هوشمندانه مدیریت و مهار کرد تا از بروز اینهمه خسارت جلوگیری به عمل آورد. سیل قبل از اینکه بلا باشد، نعمت بزرگ منابع آب و مایه حیات است، به شرطی که هوشمندانه مدیریت شود. سیل با روشهای گوناگونی قابلکنترل و مهار است.»
وی در ادامه به برخی روشهای سنتی مهار سیل شامل احداث سیلبند یا مخازن ذخیره تأخیری اشاره میکند: «در روش اول مسیر عبور سیل را از محدودههای مهم اقتصادی یا مسکونی منحرف میکنند و در روش دوم با احداث مخازن ذخیرهای دبی سیلاب بهصورت مقطعی یا درازمدت ذخیره و بنابراین موج اصلی سیلاب شکسته میشود. سدهای مخزنی ذخیره آب از گروه دوم هستند که میتوانند دومنظوره عمل کنند. در هر دو صورت تنها بخشی از خسارات سیل کاهش مییابد و بخش عمدهای از خسارات سیل همچنان باقی میماند. حتی در شرایط احداث مخازن سدهای مخزنی دومنظوره فرسایش خاک، انتقال رسوب و خسارات و تلفات مالی و جانی بالادست سد قابلکنترل نیست.»
از وی سؤال میکنم: «آیا میتوان سیل را به نحوی مهار کرد که از اینهمه خسارت و تلفات ممانعت شود؟» وی پاسخ میدهد: «این سؤال را باید در ماهیت شکلگیری سیل و شناخت جامعی از سیلابی شده پهنههای حوزههای آبخیز بالادست جستوجو کرد؛ بنابراین سیل را باید در منشأ کنترل و مهار کرد تا از خسارات متعدد و تلفات جانی آن جلوگیری شود. مدیریت جامع منابع زیستی و محیطی بر پایه برنامه جامع و یکپارچه آمایش حوزه آبخیز مهمترین راهحل مهار سیل در منشأ است تا از اینهمه خسارت و تلفات جلوگیری شود.»
به گفته پرهمت، در این صورت سیلاب به منابع آب تبدیل میشود و به دلیل اینکه شکلگیری سیل در بالادست است، منابع آب حاصل بدون صرف انرژی پمپاژ یا با صرف انرژی کمتری به پاییندست و محل مصرف منتقل میشود. در این صورت فرصت بسیار زیادی را در بالادست دشتهای بحرانی ایجاد میکند تا با تغذیه آنها به روش صحیح و اصولی این آبخوانها احیا شوند. بااینوصف تابآوری آبخوانهای کشور افزایش و منابع آبی فزونی مییابد و از خسارات و تلفات سیل نیز جلوگیری میشود.
کاهش خسارت سیل با آبخیزداری
راه اول و آخـر کاهش خسارت سیل از عملیات آبخیزداری میگذرد؛ این واقعیتی اسـت که از سال 1399 و پس از دهها سال تأکید کارشناسان، سرانجام به چشم دیده شد که مسیر سازیها برای روانابها توانست سیل جاری شده در استانهای غربی را بهوضوح کنترل کند. تجربه بعدی در بهار بود که سازههای آبخیزداری در استانهای جنوبی علاوهبر کاهش چشمگیر خسارت سیل موجب کنترل آب در بالادست حوضههای آبریز شد و از خشکسالیهای زودهنگام جلوگیری مؤثری داشت.
پرویز گرشاسبی، معاون آبخیزداری سازمان منابع طبیعی در این باره میگوید: «اگر عملیات آبخیزداری انجام شود تا 70 درصد خسارات سیل کاهش مییابد. برای نمونه در استهبان سامانه بارشی این منطقه را تحت پوشش گرفت و 60 هزار هکتار حوضه آبخیز منطقه را رگباری تحتتأثیر قرارداد و دچار دگرگونی کرد. یکی از مواردی که در این سیل و سیلهای مشابه خسارتزا وجود دارد، عدم وجود سازههای آبخیزداری است. قطعاً اگر این سازهها بود، خسارت تا این حد بالا نبود.»
توصیههای وزارت بهداشت در پسا سیل
دکتر ابراهیم قادری مسئول اداره مراقبت مرکز مدیریت بیماریهای واگیردار با اشاره بهاحتمال افزایش موارد بیماریهای گوارشی به دنبال وقوع سیل، میگوید: «با وقوع سیل ممکن است فاضلاب به درون منابع آب آشامیدنی نفوذ کند و احتمال آلوده شدن چاههای آب هم به وجود آید؛ البته در حال حاضر شواهدی از آلودگی فاضلابها به دنبال سیل اخیر نداشتیم، اما این امر محتمل است و منابع آب شرب باید از نظر آلودگی بهویژه به لحاظ میکروب وبا رصد شوند.»
مسئول اداره مراقبت مرکز مدیریت بیماریهای واگیردار با اشاره به اینکه پس از وقوع سیل معمولاً یکی از اولین زیرساختهایی که آسیب میبیند مربوط به تأمین آب شرب است، میگوید: «در برخی مناطق آب را از منطقه دیگری منتقل کرده و در منابع نگهداری کرده و سپس توزیع میکنند و در برخی مناطق نیز آب شرب از چاههای موجود در همان منطقه تأمین میشود که پس از تصفیه به مصرف میرسد که در هر دو حالت، سیل میتواند این منابع آب را آلوده کند. همچنین سیستم شبکه آبیاری و جمعآوری فاضلاب نیز ممکن است در سیلها دچار آسیب شوند.»
وی میافزاید: «در برخی مناطق چاههایی داریم که آب از آنها تأمین میشود و این چاهها عمدتاً نزدیک رودخانهها هستند و زمانی که سیل میآید و رودخانه طغیان میکند، این چاهها تخریب شده یا آلودگی وارد چاه میشود؛ بنابراین ما در هنگام وقوع سیلها بسیار نگران شیوع بیماریهای انگلی، رودهای و گوارشی هستیم. از این رو اولین اقدام اساسی تأمین آب آشامیدنی سالم در مناطق سیلزده است که یا به شکل تحویل آب آشامیدنی بطری و یا باتانکر این اقدام صورت میگیرد.»
وی ادامه میدهد: «درصورتیکه حتی دسترسی به آبتانکری یا بستهبندی سخت باشد، باید از یک منبع آب تمیز، آبگرفته و جوشانده شود. البته روشهای دیگری هم وجود دارد که همکاران ما در آن محیطها به مردم آموزش میدهند که بتوانند محلول کلر تهیه کرده و با حجم خاصی به آب اضافه کنند که تا حدودی آب بهداشتی شود، اما این روش تنها برای کوتاهمدت قابل انجام است.»
از چه غذاهایی استفاده کنیم؟
دکتر قادری مسئول اداره مراقبت مرکز مدیریت بیماریهای واگیردار وزارت بهداشت تصریح میکند: «مشکل دیگر که پس از وقوع سیل رخ میدهد دسترسی به غذای بهداشتی است. وقتی زیرساختهای منطقهای نابود میشود یا شبکه برقرسانی مختل شده، سبب میشود تا غذاها فاسد شوند و نگهداری غذا سخت میشود که به دنبال آن مردم در معرض مسمومیت غذایی قرار میگیرند. این موضوع هم اهمیت زیادی دارد. مردم در این شرایط باید از غذاهایی استفاده کنند که امکان فاسد شدن ندارد و یا از غذاهای کنسروی استفاده کنند. همچنین در صورت امکان میتوانند غذا را بهصورت تازه تهیه و طبخ کنند.»
وی در پاسخ به این سؤال که باتوجهبه اینکه پیشازاین با افزایش موارد وبا در کشور مواجه بودیم، آیا ممکن است طغیان سیل هم عاملی برای افزایش موارد وبا شود؟ توضیح میدهد: «طی افزایش موارد اخیر وبا، آلودگی بهصورت بومی نبود و موارد شناسایی شده، وارده از سایر کشورها بودند، اما زمانی که فاضلابهای ما به هر دلیلی آلوده شود ممکن است که موارد وبا بهویژه در شهرهای مرزی هم بروز کند. با وقوع سیل ممکن است فاضلاب به درون منابع آب آشامیدنی نفوذ کرده و احتمال آلوده شدن چاههای آن مناطق هم به وجود خواهد آمد.»
وی تأکید دارد: «این امر هم میتواند عاملی برای گسترش وبا باشد اما در حال حاضر باتوجهبه اینکه شواهدی از آلودگی فاضلابها نداشتیم به نظر نمیرسد که فعلاً با افزایش موارد وبا روبهرو شویم اما این امر کاملاً محتمل است. باید مراقب باشیم که منابــع آب شرب، چاهها و همچنین فاضلابها در مناطق سیلزده مرزی (در شرایطی که کشورهای همسایه مواردی از وبا دارند) از نظر کلی و در صورت لزوم از نظر وبا نیز رصد شوند.»
رانندگی در شرایط سیل
در بیشتر خودروها ارتفاع 15 سانتیمتر آب میتواند به کف خودرو برسد و کنترل آن را مختل کند یا حتی باعث توقف حرکت آن شود. خودرو و وسیله نقلیه، محل امنی در مقابل سیل نیست، اگر وسیله نقلیه شما (به علت فرورفتن در آب یا گل) از حرکت ایستاد فوراً آن را ترک کرده و بهجای مرتفع بروید. ارتفاع آب در حد 30 سانتیمتر، بیشتر خودروها را شناور میکند و 60 سانتیمتر آب روان، میتواند هر خودرویی را شناور سازد. همچنین در صورت بالا آمدن سطح آب، از توقف در منطقه آبگرفته به هر دلیل بپرهیزید.
در هنگام رانندگی مراقب شیبها و پیچهای جاده باشید، با دندهسنگین حرکت کنید، چرا که در این مواقع، ترمزها در آب بهخوبی کار نمیکنند.