راه‌های مقابله با سیل و مهار آن (بخش نخست)
وقتی اژدهای خفته سیل بیدار می‌شود
امیرحسین بسطامی
بارش باران‌های موسمی و احتمال جاری شدن سیل، یکی از ویژگی‌های پدیده «مانسون» است، اما رعایت نکاتی ساد‌ه برای محافظت از خود در قبل، حین و بعد از جاری شدن سیل می‌تواند ما را در داشتن زندگی سالم کمک کند. متأسفانه تابستان امسال کشورمان د‌رگیر این پدیده شد و شمار زیاد‌ی از هم‌وطنانمان جان خود را از د‌ست د‌اد‌ند...
«مانسون» یک تغییر فصلی در جهت بادهای غالب یک ناحیه است که می‌تواند فصلی پر آب و یا خشک رقم بزند. مونسون تابستانی با بارش‌های سنگین همراه است که معمولا بین فرورد‌ین تا شهریور هر سال اتفاق می‌افتد.
سیل سریز آبی است که سبب غرق شدن زمین‌هایی‌که در حالت عادی خشک هستند میگردد. سیل ممکن است به جریان حاصل از جزر و مد نیز اطلاق شود. سیل موضوع مطالعات مختلف در حوزه آب‌شناسی بوده و در کشاورزی، مهند‌سی عمران و بهد‌اشت عمومی دارای اهمیت کلید‌ی است. تأثیرات بشر بر محیط زیست، مانند تغییر کاربری زمین از طریق جنگل‌زد‌ایی و از بین برد‌ن تالاب‌ها، تغییر مسیر آبراهه‌ها با ساختن خاک‌د‌یوار، و مشکلات اساسی‌تر مانند تغییر اقلیم و افزایش سطح آب دریاها، اغلب سبب افزایش شد‌ت و د‌فعات وقوع سیل میگردد.
سیل ممکن است در پی سرریز آب از رود، دریاچه یا اقیانوس و در نتیجه خروج آب از گستره آبی عادی خود یا در اثر جمع‌شدن آب باران روی زمین‌های اشباع شده رخ دهد. با وجود اینکه اندازه یک دریاچه یا یک گستره آبی ممکن است در نتیجه تغییرات فصلی بارش و ذوب شدن برف افزایش یابد، این تغییرات اغلب اندک بوده و به‌ندرت سبب آب‌گرفتگی میگردد.
سیل در رودخانه‌ها با افزایش نرخ جریان به میزانی بیش از ظرفیت کانال رودخانه، به ویژه در رودپیچ‌های آبراه رخ دهد. سیل‌ها اغلب سبب وارد آمدن آسیب به خانه‌ها و فعالیت‌های تجاری واقع شده در حریم طبیعی رودخانه‌ها می‌شوند. با وجود اینکه آسیب ناشی از سیل‌های رودخانه‌ای با فاصله گرفتن از رودخانه کاهش می‌یابد، مردم اغلب به دلیل وجود زمین‌های هموار و حاصلخیز و سهولت رفت و آمد از طریق رودخانه، به‌طور سنتی در کنار رودها ساکن می‌شوند.
انواع سیل
دو نوع سیل سطحی و سیل رودخانه‌ای از شاخه‌های انواع سیل هستند.
سیل سطحی، سیل در نواحی مسطح یا پَست زمانی رخ می‌دهد که آب ناشی از بارش باران یا ذوب شدن برف‌ها با سرعتی بیش از نفوذ یا تشکیل روان‌آب سطحی تأمین شود. نفوذ زمانی متوقف می‌شود که خاک از آب اشباع شده باشد. بالا بودن طبیعی سطح ایستابی یا بارش‌های شدید و پیوسته می‌تواند سبب اشباع خاک شود. نفوذ همچنین در سطوحی مانند زمین‌های یخ رده، پوشش‌های بتنی و رو‌سازی بسیار‌اندک است. سیل سطحی در دشت‌های سیلابی یا مناطقی با عوارض طبیعی که به کانال رودخانه‌ها متصل نباشند رخ می‌دهد.
سیل رودخانه‌ای، سیل در تمامی انواع رودها و جویبارها، از کوچک‌ترین جویبارهای مقطعی در مناطق مرطوب گرفته تا کانال‌های فصلی در مناطق خشک و بزرگ‌ترین رودهای جهان رخ می‌دهد. سیل‌های با سرعت تشکیل پایین عمدتاً در رودهای بزرگ با حوضه آبریز وسیع رخ می‌دهند. افزایش جریان ممکن است ناشی از بارش پیوسته، آب شدن سریع برف‌ها، بادهای موسمی یا توفندها باشد. سیل‌های با سرعت تشکیل بالا، یا در اصطلاح سیل ناگهانی، معمولاً در رودهای کوچک، رودهایی که در دره‌های با شیب تند یا بر روی عوارض نفوذ ناپذیر جریان دارند، یا کانال‌هایی که در حالت عادی خشک هستند، رخ می‌دهند. دلیل وقوع این نوع سیل‌ها ممکن است شامل بارش همرفتی (توفان تندری شدید) یا رها شدن حجم آب گسترده ناشی از شکست سد و یخچال‌های طبیعی یا زمین لغزش باشد.
عوامل تشکیل‌دهنده سیل
از زمان‌های ماقبل تاریخ، مردم به جهت دسترسی به سیستم حمل‌ونقل ارزان و راحت و همچنین داشتن دسترسی به منابع غذایی و تجارت، در کنار دریاها و رودخانه‌ها مسکن می‌گزیدند؛ چنان‌چه جمعیت انسانی در کنار منابع طبیعی آبی متمرکز نبودند، هیچ نگرانی از بروز سیل وجود نداشت؛ ولی به هرحال وجود خاک حاصلخیز کنار رودخانه‌ها منوط به جاری شدن سیلاب‌های متعدد و وجود انواع رسوب‌گذاری‌های عادی همراه با آن می‌باشد. سیلاب‌های برخاسته از دریا قدرت ایجاد طغیان‌ها یا درهم نوردیدن استحکامات ضد سیل مانند سیل‌شکن‌ها و همچنین صاف کردن تپه‌های شنی یا پر کردن نواحی گود زمین را دارا است؛ بنابراین در زمین‌های ماورای این استحکامات ساحلی امکان سیل گرفتگی و آسیب دیدگی متصور است. عواملی مانند طوفان‌های سهمگین طوفان‌های برق آسا، جزر و مد بلند، پدیده سونامی یا ترکیب این‌ها، باعث ایجاد سیلاب‌های دریایی می‌گردند. از آن جایی‌که اکثر مناطق شهری در کنار ساحل بنا شده‌اند، این تهدید جدی در تمام نقاط جهان وجود دارد.
رضا امیری هیدرولوژیست (آب‌شناس) در گفت‌و‌گو با گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «بسیاری از رودخانه‌ها که در مرزهای زمین‌های نسبتاً مسطح جاری هستند، دشت‌های سیلابی را تشکیل می‌دهند. در هنگام شدید بودن سیل، جمع شدن گل ولای برروی زمین‌های زراعی باعث کاهش حاصلخیزی آنها خواهد گردید. در فرهنگ‌های کشاورزی اولیه، ارتباط چرخه سالیانه سیل و سال زراعی از اهمیت بالایی برخوردار بوده به‌خصوص در مورد مصریان باستان ساکن در مجاورت رود نیل و ساکنان بین‌النهرین در کنار رودخانه‌های دجله و فرات.
سیل معمولاً زمانی به وقوع می‌پیوندد که یک سطح پست زمین از آب پر شده باشد. بدترین حالت‌های سیل رودخانه‌ای معمولاً در زمین‌های حاشیه‌ای یک رود جاری می‌شود. به‌عنوان نمونه می‌توان از سیل‌های کوئینزلند در ژانویه سال ۱۹۹۹ نام برد که در آن بخش جنوب شرق کوئینزلند به زیر آب فرورفت. سیل زمانی رخ می‌دهد که خاک و پوشش گیاهی یک منطقه توانایی جذب کامل آب را نداشته باشد. در این زمان حجم آب به‌صورت غیرقابل‌کنترل از طریق کانال‌های رودخانه‌ای یا حفره‌های طبیعی یا مخازن آب دست‌ساز بشر، ریزش می‌کند.»
وی می‌افزاید: «سیل‌های دوره‌ای به‌صورت طبیعی در بسیاری از رودخانه‌ها رخ‌داده و باعث به‌وجودآمدن مناطقی بنام دشت‌های سیلابی میگردد. علت وقوع این سیلاب‌ها بارش باران‌های شدید و گاهی نیز توأم با ذوب برف است که باعث طغیان رودخانه و جاری شدن آب در زمین‌های حاشیه‌ای رود می‌شود. نام سیلابی که به یکباره و بدون هیچ فرصت قبلی ایجاد و جاری می‌شود، سیل آنی است. سیلاب‌های آنی معمولاً در اثر بارش بیش از حد در یک منطقه نسبتاً کوچک ایجاد می‌گردند. از سوی دیگر سیل نواحی ساحلی نیز بر اثر بادهای شدید سطح اقیانوس یا به‌واسطه امواج حاصله از زمین‌لرزه‌های کف دریا به وجود می‌آید. البته شمار عوامل ایجاد سیل زیاد است.»
این هیدرولوژیست با تکیه بر تاریخچه سیل‌های بزرگ جهان توضیح می‌دهد: «باران‌های موسمی در کشورهای استوایی مانند بنگلادش، توانایی ایجاد سیل‌هایی خانمان‌برانداز را دارند. طوفان‌های دریایی موسوم به هاریکان نیز دارای خصوصیاتی هستند که در کل توان ایجاد سیل‌های مخرب را دارند. نام یکی از این خصوصیات طوفان‌های برق آسا (سیل دریایی که ارتفاع آن به ۸ متر می‌رسد) است که در اثر حرکت هاریکان دریایی به سمت ساحل به وجود می‌آید. از انواع دیگر این علل ترکیب حجم بالای نزولات آسمانی با هاریکان است.
مرکز هاریکان از فشاری بسیار پایین برخورد بوده و بنابراین در موقع طوفان، سطح دریا چندین متر به بالا کشیده می‌شود. این نوع از سیل‌های ساحلی به‌طور مکرر در بنگلادش رخ می‌دهند. سرمنشا سیل‌های ساحلی در اروپا طوفان‌های سهمگین اطلس هستند که باعث وارد شدن فشار به آب و راندن آن به سمت ساحل می‌گردند. سیل‌های آنی ناشی از ذوب برف کوه‌ها، تحت شرایطی نادر و با امتزاج با امواج گرم، به عاملی مخرب تبدیل می‌شوند که باعث ازبین رفتن جان و مال مردم می‌شوند.
زمین لرزه‌های کف دریا، فعالیت جزایر آتشفشانی که به شکل‌گیری مواد مذاب (مانند ترا یا کراکاتتاو) می‌انجامند و ریزش خاک کف دریا بر طبقات قاره‌ای تماماً آبستن موج‌های جزر و مدی بنام سونامی هستند که باعث تخریب مناطق ساحلی خواهند شد. سیل‌ها از متداول‌ترین فجایع طبیعی در سراسر جهان به‌حساب می‌آیند. از این‌رو، بیمه کردن اموال در مقابل نابودی ناشی از وقوع سیل امری بسیار دشوار یا غیرممکن است، زیرا بروز سیل امری نسبتاً قابل پیش‌بینی محسوب میگردد.
مرگبارترین سیل جهان مربوط به رود زرد است که در چین قرار دارد. «خوانگ خه» که با نام رود «زرد» شناخته می‌شود از لحاظ تاریخی، مرگبارترین رود جهان محسـوب می‌شـود. این رود همچنین به دلیل قربانیان زیـادی که از میان جمعیـت محلی اطراف خود گرفته، لقب
«انـدوه چین» را نیز به خـود اختصاص داده اسـت. این رود 4۸2۸ کیلومتری از کوه‌های «چینگهای» چین نشات گرفته و در سراسر شمال چین راهی پر پیچ و خم را طی می‌کند. در 2۸سپتامبر سـال1۸۸۷ میلادی، بارندگی‌های شدید موجب طغیان آب از سدی شد که بر سـر راه این رودخانه برای محافظت از مردم محلی ساخته شده بود. طغیان این سد موجب زیر آب رفتن حدود 129هزار و۵00کیلومترمربع از مناطق اطراف آن، آوارگی 2 میلیون نفر و کشـته شـدن 900 هزار نفر در یک چشم بر هم زدن شد. همچنین قحطـی و بیماری‌های پس از سـیل که یکی از بدترین بحران‌های انسـانی در طول تاریخ شمرده می‌شود، جان بسیاری را در مناطق سیل زده چین گرفت.»
عوامل انسانی وقوع سیل
امیری هیدرولوژیست به عوامل انسانی حادث شدن سیل اشاره کرده و می‌گوید: «فعالیت بشر به چند صورت احتمال وقوع سیل را افزایش می‌دهد. از آن جمله می‌توان به ساختمان‌‌سازی در دشت سیلابی رود که مستلزم اشغال بخش‌هایی از آن است و باعث کاهش ظرفیت طبیعی رود می‌شود، اشاره کرد. به‌این‌ترتیب محدوده‌ای از دشت سیلابی که در زمان طغیان زیر آب می‌رود، گسترده‌تر میگردد.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌افزاید: «شهر‌سازی‌ها و حذف گیاهان باعث کاهش مقدار آب نفوذی و افزایش آب سطحی می‌شود. حجم زیاد آب ازیک‌طرف بر بزرگی طغیان می‌افزاید و از طرفی با افزایش فرسایش، رسوباتی به وجود می‌آورد که با برجای‌گذاشتن آنها ظرفیت بستر اصلی رود کاهش می‌یابد. موارد پیش معمولاً تأثیر تدریجی دارند، ولی سیل‌های ناگهانی و فاجعه‌آمیز اغلب بر اثر تخریب سدها و بندها، ایجاد می‌شوند.»
اقدامات قبل از وقوع سیل
علی رسول‌زاده یک امدادگر جهت اقدامات قبل از وقوع سیل به گزارشگر کیهان می‌گوید: «کیف امداد و کمک‌های اولیه را تجهیز کرده و آن را در دسترس قرار دهید. برای زمان وقوع سیل در ظرف‌های مطمئن، آب سالم ذخیره کنید. مقداری غذا به‌صورت کنسرو ذخیره کنید. وسیله روشنایی (چراغ‌قوه، شمع و...) تهیه کنید. اسناد و اوراق بهادار را در جعبه‌ای ضدآب و مطمئن قرار دهید. اگر آب‌گرم‌کن یا وسایل برقی در معرض سیل قرار دارند، آنها را در جایی بالاتر از سطح موجود قرار دهید.»
محمد سید جوادی یک مهندس عمران توصیه دارد: «از ساختن خانه در حریم رودخانه، به‌طورجدی بپرهیزید. برای جلوگیری از برگشت آب سیل و فاضلاب از طریق مجاری فاضلاب به داخل منزل، «دریچه‌های کنترل» فاضلاب تعبیه کنید. برای جلوگیری از ورود سیلاب به داخل خانه، در مسیر آن، سد، خاکریز و سیل‌بند بسازید. اگر در جایی زندگی می‌کنید که به طور دایم با خطر سیل گرفتگی مواجه هستید، با استفاده از مصالح مناسب و تمهیدات لازم، ساختمان خود را ضدآب کنید و دیوارهای زیرزمین را با عایق‌های ضدآب بپوشانید تا جلوی نفوذ آب و آسیب‌های بعدی گرفته شود. منزل خود را در مقابل حوادث، بیمه کنید.»
اقدامات حین وقوع سیل
برای اطلاع از وضعیت و نیز گرفتن دستورات لازم به رادیو، تلویزیون یا اعلام خبر از طریق بلندگوهای عمومی توجه کنید، درصورتی‌که دستور تخلیه داده شد بلافاصله این کار را انجام دهید.
زمانی که تشخیص دادید، سیلاب در حال شکل‌گیری است، خیلی سریع عمل کرده و خود را نجات دهید، شما تنها و تنها چند دقیقه برای این کار فرصت دارید.
از فاضلاب‌ها و جویبارهای به‌ظاهر آرام دوری کنید، به‌خاطر داشته باشید جویبارها، کانال‌های فاضلاب، تنگه‌ها و... نیز می‌توانند به ناگهان دچار سیل شوند.
اگر خانه شما در محل مرتفعی است و خطر آب‌گرفتگی شما را تهدید نمی‌کند، نیازی به خروج از منزل نیست. در غیر این صورت مناطق کم‌ارتفاع را خیلی سریع ترک کرده و به مناطق مرتفع دور از رودخانه‌ها و نهرها بروید. در صورت ترک خانه، اشیای گران‌قیمت را به محل‌های بالاتری در منزل ببرید و درها را قفل کنید.
جریان آب، برق و گاز را برای جلوگیری از آب‌گرفتگی، برق‌گرفتگی و انفجار قطع کنید.
در جریان آب راه نروید، چرا که 15 سانتی‌متر آب در حال حرکت ممکن است باعث برهم‌خوردن تعادل شما شود، اگر مجبورید در آب حرکت کنید، از مسیری بروید که آب حرکت نمی‌کند. برای این که از استحکام زمین جلوی پای خود مطمئن شوید از یک‌تکه چوب‌دستی استفاده کنید.
در منطقه سیل‌زده رانندگی نکنید. اگر سیل اطراف خودروی شما را فراگرفته است، خودرو را رها کنید و به یک منطقه مرتفع بروید وگرنه جریان سیل شما و خودروی‌تان را خیلی سریع با خود می‌برد
هیچ‌گاه به‌تنهایی در یک ناحیه سیل‌زده، به این‌طرف و آن طرف نروید، اگر پیاده هستید از نقاطی که سطح آب آن از زانو بالاتر است، عبور نکنید.
هرگز از درختان در معرض سیل به‌عنوان محل امن استفاده نکنید.
در هنگام سیل از پل‌های چوبی سست روی رودخانه‌ها عبور نکنید. در جریان سیل شنا نکنید.
وسایل نقلیه، حیوانات اهلی و اشیای قابل‌حمل را باید به نزدیک‌ترین محل مرتفع انتقال دهید.
از عبور دادن حیوانات اهلی از عرض رودخانه‌ها و سواحل آنها در زمان بارش شدید باران و وقوع سیل بپرهیزید.