آخرین (چهاردهمین) نشست سران «بریکس» دو هفته پیش، به صورت مجازی (ویدئویی) برگزار شد. میزبان چین بود و از ایران هم برای شرکت در این نشست دعوت کرده بود و «ابراهیم رئیسی» در آن سخن گفت. ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور کشورمان در نشست ویدئوکنفرانسی سران کشورهای گروه بریکس ضمن تبریک به دولت چین برای برگزاری موفقیت‌آمیز نشست سران بریکس و همچنین قدردانی بابت دعوت از جمهوری اسلامی ایران جهت مشارکت در «بریکس‌پلاس» و «گفت‌وگوهای سطح بالا پیرامون توسعه جهانی» گفت، جهان به‌هم ‌پیوسته‌ کنونی، با چالش‌های جدید و متنوعی رو‌به‌روست که روندِ پیشرفتِ دوستی و صلح جهانی را متأثر می‌سازد. بحران‌های نوظهوری مانند پاندمی کرونا، تغییرات اقلیمی و نیز منازعات منطقه‌ای و بین‌المللی، تعاملات بین کشورها را ضرورتی دو چندان بخشیده است. از سوی دیگر شاهد تجربه‌ها و اراده‌های جمعی، جهت غلبه بر مشکلات هستیم که در قالب نهادها و ترتیبات جمعی، تحققِ ابتکارهایِ جمعیِ توسعه و تأمینِ منافعِ مشترکِ جهانی را تسهیل می‌کند. لازم است این بستر جهانی برای نقش‌آفرینی مؤثرِ نهادهای چند جانبه‌ مستقل برای نیل به توسعه همگون و صلح جهانی را تقویت کنیم.

رئیس‌جمهور کشورمان افزود، روندهای متعارض جهانی، یک‌جانبه‌گرایی، ترجیحات ملی‌گرایانه و چالش‌هایی مانند تحریم و اقداماتِ قهرآمیزِ اقتصادی، اهمیت ایجاد و تقویت نهادهای نوین را در کنار سازمان ملل متحد ضروری می‌کند تا ضمن احترام به حاکمیت و منافع ملی کشورها، گام مهمی برای تحقق «جامعه بشری با آینده مشترک» برداشته شود. در ادامه با بیان اینکه «بریکس» به عنوان نهادی پیشرو و متشکل از اقتصادهای بزرگ نوظهور، توانسته است با ارائه الگوها و ابتکارات مناسب، روندهای جدیدی را در جهان شکل دهد، تصریح کرد که اعضای بریکس با اقتصادهای مکمل و تنوع فرهنگی، می‌توانند نیازهای متقابل را تأمین کنند و تجربه‌های ملی و بومی توسعه‌ خود را در جهت تقویت رفاه و صلح جهانی با دیگران به اشتراک بگذارند. ابتکارهای اعضای بریکس از جمله «ابتکار توسعه جهانیِ» رئیس‌جمهور شی‌جین‌پینگ، نمونه ‌موفقی از نگاه جهانی برای رسیدگی به چالش‌های مشترک و جمعی است.

رئیس‌جمهور کشورمان با اشاره به ماهیت مبتکرانه و تاثیرگذار این نهاد در مقطع کنونی و آینده اظهار داشت: «نقش‌آفرینی مؤثر بریکس در پیشبرد اهدافی چون توسعه روابط جنوب- جنوب، اصلاحات در نظام مالی بین‌المللی و ارائه ایده‌ها و ابتکارهایی از سوی اعضای آن از جمله ابتکار کمربند-راه، تأسیس بانک توسعه جدید، با هدف ارتقای رفاه عمومی و تقویت صلح و ثبات بین‌المللی، نشانگر ماهیت مبتکرانه و تأثیرگذاری این نهاد در مقطع کنونی و آینده است. رئیسی با اشاره به اینکه سیاست‌ها و برنامه‌های بریکس که در بیانیه‌ها و اسناد آن انعکاس یافته، نشان می‌دهد این نهاد قادر است به طیف متنوعی از موضوعاتِ مرتبط با دغدغه‌های جوامع در حال توسعه بپردازد گفت، دستورکارِ اجلاس حاضر نیز نشان‌دهنده پیوند مقوله‌ توسعه با امنیت، صلح، بهداشت، محیط زیست و نوآوری است. پیشنهادهایی همانند «ابتکار امنیتِ جهانی» نیز بستری مناسب برای شکل‌دهی به همکاری‌های سازمان یافته فراهم می‌آورد.

رئیس‌جمهور کشورمان با بیان اینکه جمهوری اسلامی ایران عمیقاً به عدالت جهانی باور دارد و تبدیل شدن این آرمان متعالی به گفتمانی فراگیر در عرصه جهانی را ضرورتی انکارناپذیر می‌داند تاکید کرد، جهان معاصر اگر چه شاهد توسعه در برخی عرصه‌ها بوده است، اما توسعه‌ منهای عدالت، موجب گسترش بحران‌های جهانی نظیر بحران معنویت و اخلاق، گسترش شکاف فقیر و غنی و تلاش برای به حاشیه راندن تنوع فرهنگی غنی موجود در جهان شده است. رئیسی افزود، جمهوری اسلامی ایران، به عنوان کشوری با تاریخی پربار از حضور فعال در نهادها و ابتکارات بین‌المللی، برخوردار از ظرفیت‌های گسترده اقتصادی، انسانی و طبیعی و نیز با الهام از الگوهای بومی، توانسته است، به مدد فرهنگ استقلال‌خواهی و حق‌طلبی، در مسیر توسعه‌ ملی خود گام‌های ماندگاری بردارد ما آمادگی داریم همه توانمندی‌ها و ظرفیت‌های خود را به‌کار بگیریم. رئیس‌جمهور کشورمان ادامه داد: «از جمله ذخایر کم‌نظیر انرژی جهان، شبکه‌های حمل‌ونقل و ترانزیت کوتاه و ارزان، ثروتِ استثناییِ نیروی انسانیِ آموزش‌دیده و نیز دستاوردهای علمیِ چشمگیر، برای نیل به اهداف بریکس به اشتراک گذاریم. این موقعیت کم‌نظیر جغرافیای سیاسی و اقتصادی، می‌تواند ایران را به شریکی پایدار و قابل اتکاء جهت اتصال بریکس به گلوگاه‌های انرژی و بازارهای بزرگ جهانی مبدل نماید.»

این سخنرانی رئیس‌جمهور و این دعوت از رئیس‌جمهور برد رسانه‌ای بسیار زیادی داشت. در حالی که برخی از رسانه‌های غربی و غرب‌گرا از اینکه چین ایران را از نشست بریکس حذف کرده است سخن می‌گفتند و از این‌که ایران دعوت نشده است، این سخنرانی بازتاب بسیاری گسترده‌ای داشت. در پی این سخنرانی رسانه‌های مختلف جهان به بحث از اهمیت گروه بریکس پرداختند.

آینده بریکس

روزنامه آلمانی فرانکفورتر سایتونگ روز چهارشنبه در گزارشی نوشت که چین و روسیه می‌خواهند بریکس، باشگاهی متشکل از پنج اقتصاد بزرگ در حال ظهور، به وزنه تعادل گروه هفت که تحت سلطه غرب است تبدیل شود. از زمان آغاز حمله روسیه به اوکراین و اعمال تحریم‌های گسترده غرب، مسکو در تلاش برای تقویت و گسترش اتحاد خود با کشورهای آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتین بوده است. گفته می‌شود کرملین تلاش می‌کند گروه بریکس را به رقیبی جدی در مقابل گروه ۷ تبدیل کند که در سال‌های اخیر تلاش‌ مسکو برای رسیدن به این هدف دوچندان بوده است. برخی از کارشناسان اعتقاد دارند در آینده نزدیک گروه بریکس می‌تواند اعضای دیگری هم مثل کشورهای ایران، مکزیک، ترکیه و حتی عربستان داشته باشد.

گروه بریکس چیست؟

اما این بریکس که در راه تبدیل شدن به بدیلی برای جی 7 است، چیست؟ بریکس نام گروهی به رهبری قدرت‌های اقتصادی نوظهور است که از به هم پیوستن حروف اول نام انگلیسی کشورهای عضو برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی تشکیل شده‌ است. بریکس یک ائتلاف فراقاره‌ای به شمار می‌آید که ساختاربندی جدیدی را برای اقتصاد و سیاست جهانی فراهم کرده است. به باور کارشناسان این ائتلاف قدرتمند جهانی بدون مشارکت اروپا و آمریکا تشکیل شده است و این ظرفیت را دارد تا صدایی قوی در مجامع و مباحث مهم اقتصادی و سیاسی بین‌المللی باشد و سیطره نظم مسلط فعلی را به چالش بکشد.

بریکس شورای تجاری پنج کشوری است که در ابتدای قرن با سریع‌ترین رشد، اقتصادهای «نوظهور» بودند و اکنون دست‌کم یکی از آنها، چین، را باید قدرت اقتصادی تثبیت ‌شده دانست تا نوظهور. نخستین بار وزیران خارجه چین، هند، برزیل و روسیه در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۲۰۰۶ دیدار کردند و اولین اجلاس رسمی سران در سال ۲۰۰۹ در روسیه برگزار شد. سال بعد آفریقای‌جنوبی هم به این شورای تجاری پیوست و نشست سران آن هر سال در یکی از کشورهای عضو برگزار شده است.

در حال حاضر دو کشور عضو بریکس، عضویت دائم شورای امنیت را دارند و سه کشور دیگر داعیه عضویت دائم در شورای امنیت و اصلاح ساختارهای سیاسی و مالی جهانی را دارند. به استناد گزارش‌های خبری، آمریکا یکی از مخالفان اجلاس بریکس به شمار می‌آید و همواره کوشیده است با همراهی متحدان غربی خود روند جهانی شدن سایر کشورهای درحال توسعه را به چالش بکشاند.

اکنون اگرچه بیش از ۱۶ سال از تاسیس این بلوک اقتصادی می‌گذرد، تاکنون روابطش با کشورهای غربی و آمریکا رو به رونق نگذاشته و پنج قدرت بازار نوظهور غیرغربی آن کوشیده‌اند روابط خود را افزایش دهند. شایان ذکر است یکی از مهم‌ترین دلایل اهمیت گروه بریکس که پتانسیل بالایی برای تاثیرگذاری بر اقتصاد جهانی دارد، رشد پرشتاب اقتصادی و نفوذ آن در امور جهانی است که به واسطه دارابودن نیمی از جمعیت جهان و بین ۲۵ تا ۲۸ درصد از ظرفیت اقتصاد جهانی و همچنین منابع انسانی و طبیعی غنی حاصل آمده است.

یکی از مهم‌ترین رویکردهای اعضای بریکس این است که آنها حامی کشورهای در حال توسعه و کشورهای جنوب و برقرارکننده تعادل و عدالت اقتصادی در مقابله با نظام پولی و بانکی غربی است. بدین ترتیب یکی از دستور کارهای گروه بریکس را می‌توان تقابل با نظام اقتصادی غربی دانست که کل مناسبات جهانی را دربر گرفته است. بریکس نمایانگر نیمی از جمعیت جهان است و ۲۸ درصد قدرت اقتصادی جهان را در اختیار دارد.

اهمیت بریکس

برای درک اهمیت بریکس باید به این نکات که به صورت گذرا به آنها اشاره خواهد شد توجه کرد: اولین (روسیه)، سومین (چین)، پنجمین (برزیل) و هفتمین (هند) کشورهای بزرگ دنیا؛ پرجمعیت‌ترین‌ها (دو کشور میلیارد نفری دنیا) یعنی چین و هند؛ جز آفریقای جنوبی، چهار کشور دیگر در بین هفت کشور اول از نظر مساحت و ده کشور اول دنیا از نظر جمعیت و تولید ناخالص داخلی هستند؛ سه ارتش از پنج ارتش بزرگ دنیا از نظر پرسنلِ در حال خدمت. کشورهای بریکس در مجموع، حدود چهل درصد جمعیت، نزدیک به یک‌چهارم تولید ناخالص ملی و حدود یک‌سوم خاک دنیا را تشکیل می‌دهند. در میان این غول‌ها، آفریقای‌جنوبی شاید کوچک به نظر برسد اما تنها کشور آفریقایی بریکس است، از نظر تولید ناخالص داخلی دومین اقتصاد بزرگ آفریقاست (یا با برآوردی دیگر سومین)، سومین ارتش بزرگ آفریقا را دارد هرچند از نظر مساحت و جمعیت (حدود شصت میلیون)، در این قاره ششم است. پایتخت آن ژوهانسبورگ ثروتمندترین شهر و پایتخت اقتصادی آفریقاست. کشورهای بریکس از مهم‌ترین تولیدکنندگان کالا، خدمات و مواد خام در دنیا هستند و پیش‌بینی شده در آینده نه چندان دور بزرگ‌ترین شوند. همچنین باید به ذخایر عظیم و متنوع منابع طبیعی و زیرزمینی از جمله انرژی و عناصر کمیاب این کشورها، نیروی کار فراوان و ارزان و هزینه پایین تولید در این کشورها توجه کرد. قدرت‌های نوظهور توانستند سلطه و هژمونی آمریکا را در عرصه‌های اقتصادی به صورت کامل زیر سؤال ببرند به همین خاطر آمریکایی‌ها نگران از این هستند که بریکس بتواند عضو جدیدتری بپذیرد و تبادلات و مبادلات پولی و بانکی خاص خود را برقرار کند. که در این صورت کنار زدن سلطه و حاکمیت دلار از بخشی از اقتصاد جهانی و از کار‌انداختن اهرم سوئیفت علیه کشورهای هدف که از جمله ایران و روسیه هم مورد هدف قرار خواهد داد را رقم خواهد زد.

یکی دیگر از اهداف بریکس انفصال از دلار به‌عنوان ارز معیار تجارت بین‌المللی است. به گفته روسیه تشکیل صندوق «ذخیره ارزی بین‌المللی» براساس ارز کشورهای عضو در جریان است. باید توجه داشت که در حالی که تنش غرب با روسیه و چین در دهه‌های اخیر هیچ‌وقت در این ابعاد نبوده است، به‌خصوص بعد از حمله روسیه به اوکراین و تحریم گسترده، و نیز در شرایطی که سیاست «چرخش به شرق» ایران ادامه دارد، پیوستن به بریکس اهمیت چندانی پیدا می‌کند.

«ماریا زاخارووا»، سخنگوی وزارت خارجه روسیه، درخواست ایران و همین‌طور آرژانتین برای عضویت در بریکس را نشانه دیگری از ناکامی آمریکا در منزوی کردن روسیه خوانده است: «در حالی‌که کاخ سفید در این فکر است که چه چیز دیگری را ممنوع کند، ببندد یا خراب کند، ایران و آرژانتین درخواست پیوستن به بریکس را می‌دهند.» اما باید توجه کرد که منفعت بریکس برای همه اعضای آن خواهد بود و البته خشم رقبا را هم در پی دارد، باید توجه کرد که دو روز بعد از نشست بریکس، گروه هفت برنامه عظیم «600 میلیارد دلار» سرمایه‌گذاری در توسعه جهانی را برای مقابله با برنامه «کمربند و راه» چین اعلام کرد.

به گزارش نشریه گلوبال تایمز، تحلیلگران تاکید کردند که گسترش گروه بریکس متشکل از برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی همچنین به تقویت قدرت صلح‌آمیز برای تثبیت نظم بین‌المللی در زمانی که گروه‌های کوچک و تحریم‌های یک‌جانبه براساس ملاحظات ژئوپولیتیکی به کار گرفته شده است، کمک‌کننده خواهد بود.

گلوبال تایمز نوشت، ایران رسما درخواست عضویت در خانواده بریکس را داده است. در یادداشتی که سفارت ایران در پکن برای گلوبال تایمز ارسال کرده آمده است: «کشورهای عضو بریکس نقشی حیاتی در اعمال چند جانبه‌گرایی واقعی و ارتقاء وحدت و قدرت در میان کشورهای در حال توسعه ایفا کرده‌اند. ایران آماده است همه منابع و مزایای خود از جمله ذخایر انرژی، منابع انسانی و دستاوردهای علمی را برای کمک به کشورهای عضو بریکس جهت دستیابی به اهدافشان ارائه دهد.»

«فنگ زینگ که» دبیرکل مجمع جهانی مالی و مدیر مرکز بریکس و حاکمیت جهانی به گلوبال تایمز گفت علاوه‌بر ایران و آرژانتین که قبلا نسبت به عضویت در بریکس ابراز تمایل کردند، کشورهای بیشتری نیز برای پیوستن به این سازوکار علاقه نشان داده‌اند که نمایانگر جذابیت بریکس برای کشورهای جدید نوظهور به عنوان سیستمی برای دنبال کردن زمینه‌های مشترک توسعه و پیشرفت است. وی افزود گنجاندن ایران در بریکس به مثابه کانال‌های نزدیک‌تر و موثرتر بین منابع و بازارهاست که به نفع همه اعضا است. آرژانتین نیز به عنوان نماینده اقتصادهای نوظهور جدید به ارتقاء سطح همکاری بین بریکس و دیگر کشورهای منطقه‌ای در آمریکای لاتین کمک می‌کند.

راه پیش رو

البته باید توجه داشت که عضویت رسمی ایران در اجلاس بریکس نیازمند گذراندن فرآیندهایی است. پیش از این‌که رئیسی به عنوان رئیس‌جمهور ایران انتخاب شود ایران را به عنوان عضو ناظر در شانگهای پذیرفتند و بعد در دوره ایشان عضویت ما را پذیرفتند و اکنون باید این عضویت جنبه رسمی پیدا کند و ما وارد شانگهای شویم و به نظر می‌رسد تا دو ماه آینده که نشست سران شانگهای برگزار شود عضویت ایران در شانگهای جنبه عملیاتی پیدا کند. عضویت در بریکس نیز فرآیند دارد و این‌گونه نیست که درخواستی صورت بگیرد و وارد این اجلاس شویم، از این‌رو باید فرآیندها طی شود.

* منابع در دفتر روزنامه موجود است.