پیامدهای چالش آلودگی هوا و راهکارهای کنترل آن(بخش دوم)
پنجه آلودگی هوا بر سلامت جسم و روان
آلودگی هوا با اثر بر روی سلامت جسم و روان می‌تواند خطر جدی برای حیات ما باشد و نیاز است که همه به معضل آلودگی هوا توجه کنیم و در حد امکان با کنترل عوامل زمینه‌ساز و کاهش آلودگی هوا در سلامت فعلی و آینده خود و فرزندانمان نقش مؤثری ایفا کنیم. مهم‌ترین عارضه آلودگی هوا استرس است، استرس عامل تسریع‌کننده بیماری‌های جسمی و روانی است که باعث احساس درماندگی، ناکامی و کاهش رضایت از زندگی می‌شود. آلاینده‌های هوا بیشترین میزان آسیب روحی را بر روان افراد می‌گذارند.
کودکان در معرض تأثیرات منفی آلودگی هوا قرار می‌گیرند و احتمال اینکه رشد مغز آنها دچار آسیب شود بسیار است. شواهد نشان می‌دهد که احتمال کاهش بهره هوشی کودکان در مواجهه طولانی‌مدت با آلودگی هوا وجود دارد. همین امر سبب بروز سایر اختلالات روانی دیگری همچون ضعف عصبی، بیش‌فعالی، رفتارهای پرخاش‌جویانه و ضعف مهارت برقراری ارتباط در کودکان خواهد شد.
آلودگی هوا فارغ از اینکه به طور مستقیم بر روی سلامت روان اثر می‌گذارد، می‌تواند با تشدید بیماری‌های جسمی مانند آسم همراه با تنگی نفس و حملات تنفسی، علایم روان‌پزشکی همراه آن نظیر اضطراب و بی‌خوابی را تشدید کند و وقتی تنگی نفس افزایش یابد، بیمار دچار تنش و اضطراب می‌شود و از طرفی خود اضطراب می‌تواند بهبود علائم آسم را به تأخیر بیندازد.
روش‌های حفاظت از خود در برابر آلودگی هوا
هرچند شهروندان در تعیین سیاست‌های کلی برای کاهش آلودگی نقشی ندارند، اما با رفتار مناسب می‌توانند از میزان آلاینده‌های هوا بکاهند. بااین‌حال همه افراد به‌خصوص کسانی که دارای بیماری‌های تنفسی و ریوی هستند باید روش‌هایی را برای حفاظت از خود در برابر آلودگی هوا به کار گیرند. برخی از این روش‌ها عبارت‌اند از: استفاده از ماسک در فضای باز، تغذیه مناسب، نگهداری از گیاهان تصفیه‌کننده هوا، استفاده از دستگاه تصفیه هوا.
ماسک‌های مختلفی تولید شده‌اند که قادرند هوای محیط را بیش از تنفس پالایش کنند. با این حال این ماسک‌ها که مصرف عمومی دارند، نمی‌توانند به طور کامل از ورود آلاینده‌ها به دستگاه تنفسی انسان جلوگیری کنند.
با مصرف برخی از خوراکی‌ها می‌توان با آلودگی‌هایی که از طریق تنفس و جذب در خون وارد بدن می‌شوند مقابله کرد. همچنین برای کاهش آسیب‌های ناشی از این آلودگی از جمله برای درمان آلرژی می‌توان از این مواد غذایی استفاده کرد: شیر و لبنیات، مواد غذایی حاوی ویتامین سی مانند پرتقال و سیب، امگا ۳ که در ماهی و زیتون به‌وفور یافت می‌شود، کلم بروکلی و سایر مواد غذایی سرشار از ویتامین ب می‌توانند در حفظ سلامتی مؤثر باشند.
برخی از گیاهان خانگی می‌توانند تا حدی هوای داخل خانه را تصفیه کنند. نگهداری از این گیاهان علاوه‌بر کاهش میزان آلاینده‌ها باعث مطبوع شدن هوا نیز می‌شود.
استفاده از دستگاه تصفیه هوای خانگی بهترین روش برای محافظت افراد خانواده در برابر آلودگی هواست. یک دستگاه تصفیه هوا از آلاینده‌های موجود تا ۹۹.۹۷ درصد مصونیت ایجاد می‌کند.
لزوم انتقال صنایع به خارج از شهرهای بزرگ
داریوش گل علیزاده سرپرست مرکز ملی هوا و اقلیم تصریح می‌کند: «در شهر اصفهان حتماً باید پایش و مقابله با صنایع آلاینده صورت گیرد و به سمتی هدایت شوند که حداقل آلودگی را به دنبال داشته باشد؛ از فناوری‌های نوین که با محیط زیست سازگار باشد، بهره‌مند شوند تا میزان آلودگی هوا در اصفهان کاهش یابد. شایسته است تجهیزات لازم و نیروی انسانی در اختیار صنایع قرار گیرد تا بتوانند صنایع را به‌خوبی پایش و برنامه‌ها را به‌صورت هدفمند متمرکز کنند و با کمترین هزینه بیشترین اثربخشی را به همراه داشته باشند.»
وی اظهار می‌کند: «انتقال صنایع داخل اصفهان به خارج از شهر بحث بسیار مهمی است و باید این کار انجام شود و صنایع جدیدی تأسیس نشود، چون شرایط اقلیمی، پایداری هوا و کم‌بارشی سبب شده با انباشت آلاینده‌ها مواجه شویم و در مورد انتقال صنایع بر اساس قانون ۱۴ هوای پاک و آئین‌نامه اجرایی که دولت در سال 97مصوب کرده است، صنایعی که در محدوده سکونتگاه‌های شهری هستند علی‌رغم تمام امکانات اگر نتوانند آلودگی را کم کنند و راهی جز انتقال نباشد کارگروهی پیشنهاد شده است که اختیارات را به استان‌ها تفویض می‌کند.
سرپرست مرکز ملی هوا و اقلیم می‌افزاید: «به علت توسعه شهرها، صنایع همجوار سکونتگاه‌های شهری واقع شده‌اند که این امر سلامت مردم را تهدید می‌کند و خسارت‌های اقتصادی زیادی به همراه دارد و تنوع زیستی را هم تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. وزارت بهداشت گزارشی در سال 1399 انجام داد که میزان مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا را بیان کرده است و هزینه آلودگی هوا در این گزارش چهار و سه دهم میلیارد دلار بوده که این هزینه بسیار بالایی است.»
وی ادامه می‌دهد: «تعداد مرگ‌ومیر در تهران حدود
سه هزار و ۷۵۰ مورد گزارش شده، البته از سال ۹۵ تا ۹۸ این مقدار کاهش‌یافته، اما متأسفانه در سال ۹۹ افزایش نسبی داشته است. کاهش آستانه تحمل افراد و رفتارهای خشونت‌آمیز از تبعات دیگر آلودگی است. در هشت کلان‌شهر که شهر قم هم به آن اضافه می‌شود، شهر شیراز شرایط بهتری دارد. شهرهای مشهد، تبریز، اراک، کرمانشاه، اصفهان وضعیت مناسبی در آلودگی هوا ندارند و در فصل زمستان وارونگی دما را تجربه می‌کنند.»
آلودگی هوا باعث بروز چه بیماری‌هایی می‌شود؟
تأثیرات مخرب آلودگی هوا بر سلامت انسان همیشه آشکار بوده و این روزها به یکی از معضلات پیچیده و همیشگی در زندگی مردم جهان تبدیل شده است. یکی از مهم‌ترین عواملی که باعث آلودگی هوا و تأثیرات آن بر محیط‌زیست و سلامت انسان می‌شود، ذرات معلق موجود در هوا است. آلودگی هوا باعث بروز سرطان ریه، حملات آسم، برونشیت مزمن، بیماری مزمن انسدادی ریه، ذات‌الریه، بیماری‌های قلبی و روانی می‌شود.
دکتر جلالی متخصص بیماری‌های داخلی، موارد بیماری ناشی از آلودگی هوا را برایمان این‌گونه تشریح می‌کند: «ذرات کوچک موجود در آلودگی هوا باعث بروز سرطان ریه می‌شود که یکی از دلایل اصلی مرگ‌ومیر مردم در سراسر جهان به شمار می‌رود. تقریباً ۶۰ درصد مرگ‌ومیرهای رخ‌داده شده در سراسر جهان به دلیل سرطان ریه، ناشی از آلودگی هواست. هوای آلوده باعث بروز سرطان‌های دیگر مانند سرطان مجاری ادراری و سرطان مثانه نیز می‌شود.
بعضی عوامل آلودگی هوا مانند دود قابل دیدن است، اما بعضی دیگر مانند مونوکسید کربن به‌آسانی قابل‌مشاهده نیست. آلودگی هوا به هر نوع گاز یا ذرات موجود در هوا گفته می‌شود که جزئی از آن نیست. دو نوع آلاینده اصلی وجود دارد که می‌تواند بر بیماری آسم تأثیر بگذارد. ازن گازی است که می‌تواند بر نحوه نفس کشیدن افراد تأثیر بگذارد. علاوه‌بر این، ذرات موجود در گردوغبار یا دود ممکن است در ریه افراد قرار بگیرد و سلامت آنها را در معرض خطر قرار دهد و باعث بروز حملات بیشتر آسم شود.»
وی در ادامه می‌گوید: «دود خارج شده از اگزوز خودروها، کامیون‌ها و سایر وسایل نقلیه، باعث آلودگی هوا می‌شود. اگر فردی در شهر زندگی کند و به طور منظم در معرض دود ترافیک قرار گیرد، ممکن است به برونشیت مزمن مبتلا شود. این بیماری زمانی رخ می‌دهد که پوشش لوله‌های برونش که هوا را به ریه‌ها وارد می‌کند ملتهب شود. فرد مبتلا به برونشیت مزمن از تنگی نفس و سرفه همراه با خلط سفید، زرد یا سبزرنگ رنج می‌برد.
برونشیت مزمن و آمفیزم، بیماری‌های رایجی است که باعث بروز بیماری مزمن انسداد ریه COPD می‌شود. بیماری‌های ذکر شده مسیر جریان هوا را در ریه‌ها مسدود می‌کند. درصورتی‌که فردی در معرض طولانی‌مدت گازها، ذرات آلودگی یا دود قرار بگیرد، به‌احتمال زیاد به بیماری مزمن انسداد ریه مبتلا می‌شود. نتایج مطالعات شده نشان می‌دهد که COPD بیشتر در مناطقی که آلودگی هوا زیاد است رخ می‌دهد. اگر فردی به این بیماری مبتلا باشد و در معرض هوای آلوده نیز قرار بگیرد، به‌سختی نفس خواهد کشید. ابتلا به نوع شدید بیماری COPD منجر به بستری شدن در بیمارستان یا حتی مرگ می‌شود.»
این متخصص بیماری‌های داخلی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «اکسید نیتروژن و دی‌اکسید گوگرد موجود در هوای آلوده خطر ابتلا به ذات‌الریه یا التهاب ریه را افزایش می‌دهد. علائم این بیماری شامل درد قفسه سینه، سرفه، خستگی، تنگی نفس و کاهش دمای بدن می‌شود. معمولاً کودکان و افراد مسن در معرض ابتلا به ذات‌الریه قرار می‌گیرند. این بیماری دلیل اصلی مرگ‌ومیر کودکان در سراسر دنیا محسوب می‌شود. افراد مسن نیز درصورتی‌که به مدت طولانی در معرض آلودگی هوا قرار بگیرند، به دلیل ابتلا به ذات‌الریه در بیمارستان بستری می‌شوند.»
وی در انتهای صحبت‌هایش متذکر می‌شود: «آلودگی هوا خطر ابتلا به حمله قلبی، ضربان قلب نامنظم، نارسایی قلبی و سکته مغزی را افزایش می‌دهد. ذرات کوچک موجود در هوای آلوده به‌اندازه‌ای کوچک هستند که به‌راحتی وارد رگ‌های خونی شده و زمینه بروز التهاب را فراهم می‌کنند. این مشکلات با گذر زمان موجب بروز بیماری قلبی می‌شود. معمولاً افرادی که در خیابان‌های شلوغ یا کارخانه‌ها زندگی می‌کنند، بیشتر از دیگران در معرض ابتلا به بیماری‌های قلبی قرار دارند. البته قرارگرفتن در معرض هوای آلوده برای مدت کوتاه نیز باعث آسیب رساندن به قلب می‌شود.»
تمرکززدایی و ممانعت از بارگذاری جدید
بابک صادقیان، مدیراداره امور آزمایشگاه‌های اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان می‌گوید: «شرایط اقلیمی در کنار عوامل توپوگرافی در یک منطقه از عوامل مهم و تأثیرگذار در آلودگی هوا هستند. وزش باد باعث تخلیه آلاینده و کاهش آلودگی هوا در یک منطقه می‌شود، البته موضوع فوق در نیمه اول سال با کاهش رطوبت در سطح خاک و افزایش سرعت باد باعث فعال‌شدن کانون‌های انتشار گردوغبار می‌شود و بیشترین دلیل آلودگی نیمه دوم سال به‌ویژه در ماه‌های آبان تا نیمه بهمن‌ماه پایداری و سکون هوا، وارونگی دما و افزایش حامل‌های انرژی است.»
وی ادامه می‌دهد: «مهم‌ترین عامل آلودگی هوای اصفهان بارگذاری بیش از ظرفیت اکولوژیک در منطقه مرکزی استان اصفهان است، لذا مهم‌ترین اقدام، تمرکززدایی و ممانعت از بارگذاری جدید، انجام برنامه بلندمدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت تعریف شده در قانون هوای پاک است؛ البته به‌شرط آنکه منابع اعتباری و ایجاد زیرساخت‌ها تأمین شود. هدف از تدوین سیاهه، انتشار تعیین جرم آلودگی منتشره از منابع آلاینده مختلف بوده است نه سهم آلودگی آنها، برای تعیین سهم آلودگی هر منبع، شرایط جوی منطقه و سایر متغیرهای دیگر در بازه زمانی موردنظر نیز دخیل است.»
بیماری‌های پوستی ناشی از آلودگی هوا
دکتر رضا رباطی یک متخصص پوست و مو، با تاکید بر اینکه ریزگردها و آلودگی هوا بر عملکرد طبیعی پوست تأثیر دارند، می‌گوید: «افت عملکرد حفاظتی پوست و افزایش نفوذپذیری یکی از مهم‌ترین اثرات ریزگردها و آلودگی هوا است.»
این متخصص، با اشاره به اینکه ریزگردها و گردوغباری که باعث آلودگی هوا شده، اثرات مخربی بر پوست دارند، می‌گوید: «آلاینده‌های محیطی خصوصاً در زمان تشدید آلودگی می‌توانند بر سلامت پوست اثرگذار باشد.»
وی با بیان این که پوست خارجی‌ترین ارگان بدن است که وسعت قابل‌توجهی نیز دارد، می‌افزاید: «میزان مواجه پوست با آلاینده‌های محیطی خصوصاً در درازمدت می‌تواند برای سلامت پوست زیان‌بار باشد.»
این عضو هیئت‌علمی دانشگاه با تاکید بر اینکه به لحاظ عملکردی آلودگی هوا و غلظت آلاینده‌ها تأثیراتی بر عملکرد طبیعی پوست دارند، هشدار می‌دهد: «افت عملکرد حفاظتی پوست و افزایش نفوذپذیری یکی از مهم‌ترین اثرات ریزگردها و آلودگی هواست.»
دکتر رباطی در ادامه می‌گوید: «اختلال در عملکرد حفاظتی پوست می‌تواند طیف وسیعی از بیماری‌ها را ایجاد و یا بیماری‌های زمینه‌ای پوستی را تشدید کند.»
وی با بیان اینکه انواع حساسیت‌های پوستی یا ضایعات اگزمایی از شایع‌ترین بیماری‌های پوستی ناشی از آلودگی هوا و ریزگردها است، توضیح می‌دهد: «ضایعات اگزمایی در افرادی که زمینه ابتلا به این بیماری را دارند در زمان بروز آلودگی هوا تشدید می‌شود.»
به گفته این متخصص پوست و مو، تشدید یا عود و حتی بروز بیماری‌های پوستی در زمان آلودگی هوا می‌تواند گروه‌های حساس، خصوصاً کودکان را بیشتر تهدید کند. خشکی شدید پوست، خارش و قرمزی بخشی از نمای بالینی حساسیت‌های پوستی در اثر آلودگی هوا و ریزگردها است که عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به آن اشاره دارد.
رباطی توصیه می‌کند: «در روزهایی که غلظت آلاینده‌ها و ریزگردها بالا است، از تردد طولانی در فضای باز و آلوده خودداری کنید چرا که مدت‌زمان مواجه و غلظت آلاینده‌ها در بروز ضایعات پوستی اثر دارد.»
وی ادامه می‌دهد: «چنان‌که برای مدت طولانی در معرض آلاینده‌های محیطی و ریزگردها قرار گرفتید با شست‌وشوی پوست، تراکم آلودگی را در سطح پوست کاهش دهید.»
استفاده از ترکیبات حفاظتی پوست توصیه دیگر این عضو هیئت‌علمی دانشگاه برای کاهش آثار مخرب آلودگی‌های محیطی است. وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌افزاید: «ضدآفتاب‌ها و مرطوب‌کننده‌ها می‌توانند در جلوگیری از بروز و عود ضایعات پوستی در برابر آلودگی هوا کمک‌کننده باشد.»
وی با بیان اینکه آلودگی هوا و ریزگردها تنها بر سیستم تنفسی اثر ندارند و می‌توانند سایر مشکلات نظیر عارضه پوستی را نیز ایجاد کنند، می‌گوید: «حتی این آلاینده‌ها می‌توانند در تشدید یا بروز عفونت‌های پوستی، ریزش مو، آکنه اثرگذار باشد؛ بنابراین باید تا جایی که امکان دارد در روزهایی که غلظت آلاینده‌ها بالاست از تردد غیرضروری اجتناب شود».