تربیت و فرهنگسازی حلقه مفقوده نظام آموزشی
احمدرضا هدایتی
شاید باور آن سخت باشد، اما به مصداق ضرب‌المثل معروف «پایه دیوار چو نهد معمار کج، تا ثریا می‌رود دیوار کج» قطعاً ضعف نظام تعلیم و تربیت به خصوص در بخش آموزش و پرورش میتواند نقش اساسی در تشدید ناهنجاریهای اجتماعی داشته باشد.
متقابلاً هدفمندی، قوت و کیفیت بالای نظام تعلیم و تربیت نیز قادر است که در ساماندهی و پیشگیری از بروز مشکلات و ناهنجاری‌ها و ارتقاء فرهنگ عمومی جامعه بسیار موثر واقع شود.
بی‌شک در این رابطه هیچ نوع قانون و اقدام سلبی و ایجابی نمی‌تواند به‌اندازه فرهنگسازی و تربیت اصولی در رفع ناهنجاری‌ها در بخش‌ها و موضوعات مختلف تأثیرگذار باشد.
همان‌گونه که اشاره شد، تردیدی هم وجود ندارد که در این زمینه مراکز فرهنگی و آموزشی از جمله؛ حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها و به‌خصوص مدارس و حتی مراکز پیش‌دبستانی و مهدکودک‌ها می‌توانند نقش اصلی و اساسی را برعهده داشته باشند.
اصولا در هر کشوری که کاری برای مقوله بسیار مهم تربیت صورت گرفته، آن کشور به همان میزان که برای این موضوع سرمایه‌گذاری کرده با ناهنجاری فرهنگی و اجتماعی کمتری مواجه بوده است.
البته در کشور ما نیز در پاره‌ای از موارد با برنامه‌ریزی سیستم آموزشی و گاهی نیز به شکل سلیقه‌ای، برخی اقدامات برای تربیت نسل جوان و همچنین برای مهارت‌آموزی (که مکمل بخش تربیت و انسان‌‌سازی محسوب می‌شود) آنها صورت گرفته است، اما نتایج کار بیانگر این واقعیت است که این اقدامات کافی نبوده و نیست.
در واقع به رغم اهمیت فوق‌العاده تربیت در نظام آموزشی و برخی اقدامات صورت گرفته، اما متأسفانه به نظر می‌رسد (به علل مختلف موجه و عمدتاً غیرموجه) در نظام آموزشی کشور ما (از پیش دبستانی و مقطع ابتدایی تا مقطع متوسطه و دانشگاه و سایر مراکز آموزشی و شاید تا حدودی در حوزه‌های علمیه) این موضوع به‌اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفته است.
یعنی تربیت صحیح برای کادر‌سازی و پرورش انسان‌های متخصص و در عین حال متعهدِ تراز انقلاب در حد مورد انتظار عملی نشده است.
اگرچه اقدامات اکثر کشورها پیشرو نیز در این زمینه بیش‌تر جنبه مادی و ظاهری داشته، اما در واقع راز موفقیت کشورهایی که از آنها به عنوان کشورهای پیشرفته نام برده می‌شود را باید در همین نکته یعنی برنامه‌ریزی اصولی برای تربیت متربیان در راستای اصول و ارزش‌های موردنظر جست‌وجو کرد.
بدیهی است رفع مشکل نظام تعلیم و تربیت کشور ما نیز مستلزم برنامه‌ریزی دقیق و نگاهی جامع، مانع آینده‌نگرانه و مبتنی بر اصول و ارزش‌های اسلامی و ایرانی است که البته نتایج و ثمرات آن در درازمدت به بار می‌نشیند.
بنابراین در کنار برنامه‌های بلندمدت، باید برای تسریع در تحقق اهداف موردنظر، اجرای برخی از اقدامات کوتاه‌مدت و برنامه‌ریزی شده از جمله؛ واگذاری کارهای ساده پژوهشی و تحقیقاتی (مقاله، روزنامه دیواری و انشاء) به دانش‌آموزان (به شکل تیمی یا فردی) نیز در دستور کار قرار گیرد.
بدیهی موضوع این پژوهش‌ها و یا انشا و روزنامه‌های دیواری باید کاملا هدفمند و متناسب با اولویت‌ها و نیاز روز جامعه تعیین گردد.
همچنین باید هوشمندانه ترتیبی اتخاذ گردد تا خانواده‌ها نیز بیش‌ترین میزان مشارکت را در تهیه و تنظیم کارهای علمی و عملی فرزندانشان داشته باشند تا اثربخشی فعالیت و اقدامات تربیتی در رفع خلأهای فرهنگی و ناهنجاریهای اجتماعی افزایش یابد.
به عنوان مثال؛ هر نوع روش و ابزاری که باعث شود تا در جریان اقدامات آموزشی و تربیتی، فکر و ذهن دانش‌آموزان و حتی دانشجویان به شکل مستقیم و به‌ویژه غیرمستقیم معطوف موضوعات اساسی زندگی اجتماعی نظیر؛ ثمرات و برکات راستگویی و صداقت، امانتداری و پاکدستی، نوع‌دوستی و قانون‌مداری و نظایر آن و متقابلاً پیامدها و عوارض منفی ناهنجاری‌هایی مانند؛ دروغگویی و فریب‌کاری، کم‌کاری و کم‌فروشی، احتکار و گران‌فروشی، اختلاس و دزدی، پارتی‌بازی و رانت‌خواری و امثال آن شود، قطعاً نتایج بهتری کسب خواهد شد.
البته متناسب با شرایط سنی و تحصیلی افراد، موضوعاتی مانند؛ اصول و ارزش‌های اجتماعی از جمله امر به معروف و نهی از منکر، تهاجم فرهنگی، حفاظت از محیط زیست، حفاظت از بیت‌المال و میراث فرهنگی، آشنایی با تاریخ و مفاخر ایران و اسلام، فرهنگ ترافیکی، فرهنگ کار تیمی، دشمن‌شناسی و حتی فرهنگ آپارتمان‌نشینی نیز می‌توانند در همین چارچوب مورد بررسی و کنکاش دانش‌آموزان قرار گیرند.
از همین رو پیشنهاد می‌شود، مسئولین محترم آموزش و پرورش ضمن احصاء، دسته‌بندی و اولویت‌گذاری مسائل اجتماعی، با تعمیم کارهای مطالعاتی و پژوهشی ساده و سبک و حداقل در قالب همان درس انشا و یا روزنامه دیواری‌های قدیمی در موضوعات مختلف، شرایط را برای بهبود فرهنگ اجتماعی و تربیت و پرورش مطلوب جوانان و نوجوانان تراز جامعه اسلامی فراهم نمایند.
هر یک از این موارد میتواند با بررسی پیامدهای درازمدت و کوتاه‌مدت (اعم از مثبت و یا منفی) موضوعات مورد نظر بر زندگی اجتماعی و شخصی افراد از منظر اسلام، بزرگان و اندیشمندان ایران و جهان و یا حتی شهروندان مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد و حتی در کلاس درس به چالش کشیده شود تا از این طریق در فکر و ذهن دانش‌آموزان نهادینه شود.