ویژگی‌های هادیان و مربیان جامعه(پرسش و پاسخ)
پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی اسلام چه کسانی می‌توانند نقش هادیان و مربیان در جوامع انسانی را داشته باشند و تحولی را در این جوامع به وجود آورند؟
پاسخ:
هادیان و مربیان جامعه که در مقام هدایت‌گری و تربیت نفوس افراد جامعه خود می‌باشند، لازم است ابتدا نفس خود را در ابعاد شهوی، غضبی و وهمی تربیت کرده باشند، چرا که سرآمد دعوت انبیای الهی نسبت به ابنای بشر نیز همین مسئله تادیب و تربیت نفوس بوده است. یعنی انبیا ابتدا به سراغ تادیب نفوس انسان‌ها می‌رفتند و سپس سنگ بناهای دیگر جامعه‌سازی دینی را ایجاد می‌کردند. بنابراین کسانی که به عنوان هادیان و مربیان تربیت نفوس مردم می‌خواهند ایفای نقش بکنند لازم است شرایط زیر را احراز کنند تا بتوانند تاثیر بر مخاطبین و کارکرد رسالت خود را به حداکثر برسانند.
ویژگی‌ها و شرایط احراز صلاحیت
1- تادیب نفس خود را مقدم بر تادیب دیگران بدانند
اساسا هادیان، مصلحان و مربیان جامعه زمانی می‌تواند بر مخاطبین خود و افراد جامعه در بعد تربیت نفوس مفید و موثر واقع شوند که خودشان الگوهای تمام و کمال واقعی و عینی تربیت نفوس باشند. در غیر این‌صورت نه تنها مفید و موثر واقع نمی‌شوند، بلکه در مخاطبین خود نفرت دینی به وجود می‌آورند. امام علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: «کیف یصلح غیره، من لا یصلح نفسه» چگونه می‌تواند کسی که خودش را اصلاح نکرده، دیگران را اصلاح نماید. (غررالحکم، ح 6995) همچنین آن حضرت در حدیثی دیگر می‌فرماید: هرکس می‌خواهد خود را زمامدار و پیشوای دیگران قرار دهد، باید پیش از تعلیم دیگران به تعلیم نفس خویش بپردازد. که مراد از تعلیم در اینجا همان تادیب است. (نهج‌البلاغه- حکمت71)
2- تادیب عملی برای او مقدم بر تادیب لسانی باشد
امام علی(ع) در ادامه حدیث شریف خود می‌فرماید: «ولیکن تادیبه بسیر ته قبل تادیبه بلسانه» بعد از اینکه خود را تربیت کرده و اقدام به تربیت نفوس دیگران نمود، باید ابتدا آنها را با کردار و اعمال خویش تادیب نماید نه با زبان خود. به بیان دیگر قبل از اینکه دیگران را با زبان و گفتار خویش تربیت نماید، آنها را با عمل خویش به مسیر صحیح هدایت کند.(همان) امام علی(ع) در ادامه روایت می‌فرماید: «و معلم نفسه و مودبها احق بالاجلال من معلم الناس و مودبهم» آن کس که در حال تربیت کردن خویش است، نسبت به کسی که می‌خواهد مردم و دیگران را تادیب و تربیت نماید، برای تجلیل سزاوارتر است. این جمله اطلاق دارد. یعنی حتی اگر مربی و مصلح اجتماعی، ابتدا خود را تربیت کرده و بعد از آن قصد تربیت دیگران را داشته باشد، باز هم آن کس که در حال تربیت خویش است، برای تجلیل سزاوارتر است. بر این اساس خودسازی و تهذیب نفس ارزش و جایگاه بسیار والایی را دارد.
3- تادیب نفس سرلوحه دعوت انبیا و مصلحان اجتماعی
امام علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: «ایها الناس! تولوا من انفسکم تادیبها» ای مردم! امر تربیت خود را به دست بگیرید، یعنی خودتان را تادیب کنید! «و اعدلوا بها عن ضراوه عاداتها» و نفس را از گستاخی پذیرفتن خوی‌های زشت و نکوهیده روگردان سازید. (بحارالانوار، ج 67، ص 73) همچنین آن حضرت در روایتی دیگر می‌فرماید: «الاشتغال بتهذیب النفس اصلح» مشغول شدن به خودسازی و تهذیب نفس، بهتر از هر چیزی است (غررالحکم، ص 239)
4- حداقل شرایط برای هادیان و مربیان جامعه
مسئله تادیب و تهذیب نفس برای همه انسان‌ها دارای اهمیت است، اما برای کسی که می‌خواهد، هادی، مربی و مصلح اجتماعی باشد از اهمیت بیشتری برخوردار است. کسی که هنوز شهوت، غضب و وهم خود را تربیت نکرده و در بعد نفسانی وجود خویش دچار مشکل می‌باشد، چگونه می‌تواند دیگران را در این امر راهنمایی و هدایت کند؟ شهوت و غضب و وهم انسان، مرزنشناس و بی‌پروا هستند، به تعبیر قرآن «ان النفس لاماره بالسوء» نفس انسان پیوسته به بدیها امر می‌کند (یوسف- 53) بنابراین برای کسی که می‌خواهد هادی و مربی دیگران باشد، حداقل شرایط لازم این است که بتواند خود را کنترل و مهار کند.