در گفت‌وگوی کیهان با رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس مطرح شد
نقش کم‌توجهی به سازمان‌های محیط زیستی کشور در افزایش فرو نشست زمین
مهدی برازنده
در سال‌های اخیر موضوع فرونشست زمین در کشورمان به واسطه عواملی چون افزایش جمعیت، وضعیت بارندگی‌ها، نوع و میزان برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی تبدیل به مسئله‌ای اولویت‌دار در محیط زیست شده است. با توجه به اهمیت موضوع و ادامه‌دار بودن آن، حرکت در مسیر پیشگیری و جبران خسارت‌ها موضوع مهمی است که نباید مورد غفلت قرار گیرد.
***
زمانی که میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی از میزان تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی بیشتر باشد، ذرات خاک به یکدیگر فشرده شده و سطح بالایی خاک به سمت پایین ریزش می‌کند و در نهایت این شرایط باعث فرونشست زمین خواهد شد.
در کشورمان اگرچه اخیراً اقداماتی چون طرح انتقال آب از خلیج‌فارس و دریای عمان به فلات مرکزی ایران مطرح و همچنین توسعه روش‌های آبیاری برای کشاورزان جهت صرفه‌جویی در مصرف آب و فرهنگ‌سازی در این زمینه انجام شده و صد البته یکسری اقدامات نظارتی همچون انسداد چاه‌های غیرمجاز، ایجاد گروه‌های گشت‌و بازرسی، نصب کنتور و امثالهم در نظر گرفته شده است، اما گزارش و آمارها، حامل اخبار خوبی در مورد وضعیت آبی و میزان فرونشست زمین در کشورمان نیستند.
بنا به آمار، از 609 دشت کشورمان، متاسفانه بیش از 409 دشت در معرض فرونشست قرار دارند و مابقی نیز در صورت تداوم وضع موجود در معرض این مخاطره قرار خواهند گرفت. کارشناسان معتقدند به جز گیلان، مابقی استان‌های کشور با فرونشست درگیر هستند و در این میان استان اصفهان، تهران، خراسان رضوی و فارس جزو استان‌های صدرنشین در میزان فرونشست زمین هستند. این درحالی است که محققان معقدند اگر به سمت مهندسی آب و مدیریت منابع آبی نرویم، روند روبه‌رشد فرونشست در سالیان آتی تداوم خواهد داشت.
تجربه کشورهای مختلف
در جلوگیری از فرونشست زمین
رئیس‌بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه و شهر‌سازی در گفت‌وگویی با اشاره به تجربه سایر کشورها در جلوگیری از روند روبه‌رشد فرونشست زمین اظهارداشت: «در دشت توکیو در کشور ژاپن، میزان فرونشست در سال 1965 بالاتر از 12 سانتی‌متر در سال بود، اما با اقداماتی از جمله کنترل مصرف منابع آب زیرزمینی، کنترل کشت و زرع و تغییر روش‌های کشاورزی در حال حاضر عدد فرونشست به کمتر از نیم سانتی‌متر در سال رسیده است. در شانگهای و تیانجین چین نیز با استفاده از همین روش‌ها، فرونشست زمین متوقف شده است و در تایلند نیز که در گذشته با مشکل فرونشست زمین درگیر بود، با نصب کنتور هوشمند بر روی چاه‌ها و مدیریت کشت و زرع، این میزان به صفر رسیده است.»
بیت‌الهی درباره استفاده از این روش‌ها در ایران می‌گوید: «در ایران نیز امکان جلوگیری از فرونشست زمین وجود دارد، باید روش‌های قدیمی کشاورزی مانند کشت غرق‌آبی را با روش‌های نوین آبیاری و کشت جایگزین کنیم تا میزان استفاده از آبخوان‌های زیرزمینی کاهش یابد.»
نقش موثر بی‌توجهی به سازمان‌های محیط زیستی در بروز فرونشست‌ها
هر سرزمینی به نوبه خود، دلایل مخصوصی در ایجاد و حل و فصل بحران‌های زیست محیطی دارد، کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نیست و رفتار ما با طبیعت، می‌تواند در راستای توسعه و حفظ محیط زیست یا تخریب و آسیب به آن باشد. سمیه رفیعی، رئیس‌فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی در گفت وگو با کیهان در تشریح این موضوع و ارائه راهکارهایی برای رفع مشکلات زیست محیطی در موضوع «فرونشست زمین» اظهار داشت: یکی از مشکلات اساسی که اکنون در حوزه محیط زیست وجود دارد و منجر به بروز برخی مشکلات چون درگیری با فرونشست زمین می‌شود، این است که به سازمان‌هایی مانند هواشناسی و زمین‌شناسی که کارشان جمع‌آوری اطلاعات زیربنایی برای سایر دستگاه‌هاست، کمتر بها داده می‌شود. متاسفانه زمانی که نوبت به تخصیص بودجه می‌رسد، معمولاً بودجه کمتری برای این نهادها در نظر گرفته می‌شود و همین باعث می‌شود که اگر این دستگاه‌ها بخواهند تجهیزات خود را به‌روز کنند، به دلیل کمبود بودجه از این کار منصرف می‌شوند. در واقع این نهادها در حالی با حداقلی‌ترین امکانات کار می‌کنند که اطلاعات اصلی و زیربنایی را برای تصمیم‌گیری در وزارتخانه‌های مختلف همچون وزارت نیرو و نهایتاً مجلس و مجموعه دولت تعیین و تهیه می‌کنند.
انتقاد از عدم همخوانی
بین تصمیم‌گیری‌ها و نیازهای محیط زیستی
رفیعی با بیان اینکه علاوه‌بر عدم تخصیص بودجه مناسب برای نهادهای محیط زیستی، توجه کافی به آنها نمی‌شود، ادامه داد: کم‌توجهی به دستگاه‌های زیست محیطی
باعث می‌شود که در اغلب تصمیم‌گیری‌ها، در پیش‌بینی نیازهای کشور با واقعیت‌های موجود، همخوانی وجود نداشته باشد. متاسفانه در طول سالیان گذشته برداشت‌های مکرری از منابع آب زیرزمینی شده است و چندان بحث بازچرخانی آب و استفاده مجدد از آب در دستور کار ما نبوده است.
وی، فرونشست‌های زمین را به نوبه خود، مخاطره‌ای جدی خواند و افزود: فرونشست‌ها با خود یکسری تبعات به دنبال می‌آورند که یکی از آنها که این روزها نیز با آن درگیر هستیم، موضوع ریزگردها هستند. بنابراین توجه به این مسئله محیط زیستی بسیار حائز اهمیت است.
تهران از نظر توان سرزمینی
ظرفیت بارگذاری بیشتر ندارد
نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی با اشاره به وضعیت فرونشست زمین در پایتخت، گفت: بنا به ارزیابی کسانی که کارشناس معماری و مسائل مربوط به ساخت‌وساز ساختمان هستند، تقریباً ساختمانی در تهران وجود ندارد که گوشه‌ای از آن نشست نکرده باشد. همه این‌ها زنگ هشدار هستند، اکنون باید در ارائه مجوزهای ساخت و ساز در شهر تهران، نکات مربوط به آب و سایر مسائل زیست محیطی را مدنظر قرار داد.
رفیعی ادامه داد: در حال حاضر کلانشهر تهران از نظر توان سرزمینی و توان اکولوژیک واقعاً ظرفیت بارگذاری بیش از حد ندارد. به عنوان مثال، باید در تدوین طرح جهش تولید مسکن که نشانگر توجه مسئولین به نیاز مردم به مسکن است، مهم‌ترین مسئله توجه به حوزه آب باشد. باید توجه داشت که در تامین مسکن باید از بُعد نظارتی دقت بیشتری شود و در واقع احصاء دقیق نیازهای مسکن داشته باشیم؛ باید مشخص باشد که چند میلیون واحد مسکن نیاز داریم و در آینده با افزایش بار جمعیتی، نیازهای جمعیت چه تفاوت‌هایی خواهد داشت. به عنوان مثال، تصمیم‌گیری‌ها در دهه 60 براساس دغدغه‌هایی چون اشتغال، ازدواج و تامین مسکن بود، اکنون نیز باید به فکر بازنشستگی متولدین این دهه و نوع نیاز آنها طی سال‌های آتی باشیم. باید براساس موضوعاتی چون جمعیت و مسائل اقتصادی آینده‌نگری کرد و براساس توان سرزمینی اقدام به تولید مسکن کرد.
استفاده از دانش‌بنیان‌ها
راهکاری بی‌بدیل برای رفع معضلات زیست محیطی
وی با انتقاد از اینکه متاسفانه تاکنون همواره در زمان مواجهه با معضلی چون فرونشست زمین، سراغ سریع‌ترین راهکارها مثل برداشت از آبخوان‌های زیرزمینی رفته‌ایم، افزود: نتیجه چنین تصمیماتی، وقوع گردوغبارهای شدید در کشور است و مجبوریم به طور متناوب، بودجه‌هایی برای رفع بحران‌های جدید اختصاص دهیم. این موارد نیازمند همخوانی و وجود آینده‌نگری در تصمیمات هستند. به طورکلی لازم است تا در برنامه‌ریزی‌های کلان کشور به دستگاه‌هایی که کارشان تولید اطلاعات زیربنایی است توجه شود.
رئیس‌فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی با تاکید بر نقش دانش‌بنیان‌ها و شعار سال 1401 در حل معضلات زیست محیطی کشور که فرونشست زمین نیز یکی از آنها به شمار می‌رود، گفت: دانش‌بنیان‌ها در حل مسائل کشور و خصوصاً در حوزه محیط زیست واقعاً راهکاری بی‌بدیل هستند. مثلاً در حوزه آبخیزداری، بازچرخانی آب، تصفیه آب و گرفتن آلودگی از آب، دانش‌بنیان‌ها راهکار زیادی می‌توانند ارائه کنند، حال آنکه متاسفانه تاکنون کمتر به این حوزه‌ها زمینه کار اختصاص داده شده است.
همان‌طور که اشاره شد، موضوع فرونشست زمین و جلوگیری از تداوم آن در کشورمان، نیازمند بلندنظری و اقدامات همه‌جانبه از سوی دستگاه‌های مختلف است. در سال‌های اخیر، تغییرات گسترده اقلیمی در سراسر جهان تاثیر عمده‌ای در بروز مشکلات کنونی محیط زیست همچون فرونشست‌های زمین و وقوع گردوغبار و امثالهم داشته است، با این حال مدیریت، برنامه‌ریزی و عزم جدی دستگاه‌های ذی ربط می‌تواند تا حد زیادی جلوی تشدید مخاطرات مربوط به فرونشست‌ها و سایر معضلات زیست‌محیطی را بگیرد.