«در سال 1400 تلخی‌هایی داشتیم، که از بین همه‌ تلخی‌ها آنی را که از همه به نظر من سخت‌تر و مهم‌تر است عرض می‌کنم و آن تنگی معیشت مردم، مسئله‌ گرانی‌ها و تورّم و این چیزها بود که خب باید حتماً علاج بشود... ما در سال‌های گذشته هر سال یک عنوانی را با نام شعار سال مطرح کردیم برای اینکه مسئولین، عمدتاً قوه‌ مجریه و در حاشیه‌ آن، قوه‌ مقنّنه و قوه‌ قضائیه و همچنین آحاد مردم - آنجایی که به مردم ارتباط مستقیم پیدا می‌کند - 

در این جهت حرکت بکنند... در این چند ساله بنده برای شعار سال «تولید» را عمدتاً محور قرار ‌دادم با یک قیدی، با یک خصوصیتی. علت هم این است که تولید کلید حل مشکلات اقتصادی کشور است... امسال هم من تولید را می‌خواهم مطرح کنم. منتها یک لایه‌ جدید، یک چهره‌ جدید از تولید را می‌خواهم مطرح کنم و آن عبارت است از تولیدی که دارای دو خصوصیت باشد: یکی اینکه اشتغال‌آفرین باشد، یکی اینکه دانش‌بنیان باشد... بنابراین امسال ما شعارمان عبارت شد از این: «تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین». این تولید است. (رهبر انقلاب- پیام نوروزی سال 1401)

همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد، رهبر معظم انقلاب اسلامی شعار محوری امسال را هم به مسائل اقتصادی و به طور خاص مسئله تولید اختصاص دادند. متاسفانه در طول سال‌های گذشته برخی سودجویان به نحوی سعی می‌کردند از شعار سال استفاده ابزاری کنند و به اسم تولید ملی دست به هر کاری می‌زدند! به اعتقاد کارشناسان اقتصادی، شعار امسال راه را بر این دسته از افراد می‌بندد و هیچ کس نمی‌تواند هر کالایی را به اسم تولید ملی به اقتصاد کشور غالب کند. چراکه تنها تولیدی مورد قبول و حمایت خواهد بود که دانش‌بنیان باشد و بتواند اشتغال ایجاد کند.

تفاوت شعار امسال با سال‌های گذشته

شعار امسال به نوعی امتداد شعار سال‌های گذشته است. تقریباً می‌توان گفت از اوایل دهه 90 شعارها به سمت اقتصاد پیش رفت و رهبر معظم انقلاب 

مکرراً به بحث تولید اشاره داشتند و مشخصاً از سال 98 شعار رونق تولید و پس از آن جهش تولید را بیان فرمودند. ایشان سعی کردند هدف گذاری و اولویت کشور را به سمت تولید که واقعاً محرک اقتصاد کشورهاست هدایت کنند.

مهدی بنده‌علی نایینی، کارشناس مسائل اقتصادی در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان با اشاره به تفاوت شعار امسال با سال‌های گذشته می‌گوید: «شعار امسال نسبت به سال‌های قبل عمیق‌تر و مشخص‌تر است. شعارهای سال‌های قبل مثل رونق تولید و...، خود نظام مسائلی دارند که نیاز است درباره آنها به مباحث جزئی‌تری پرداخته بشود. امسال حضرت آقا دو محور اصلی را درباره تولید تعیین کردند و فرمودند؛ تولیدی مدنظر ماست که اولاً دانش‌بنیان باشد و ثانیا اشتغال‌آفرین. اگر به تجربیات کشورهای پیشرفته (کشورهایی که تولید سرانه بالایی دارند) مثل کشورهای جنوب شرقی آسیا نگاه کنیم می‌بینیم که در یک برهه‌ای واقعاً روی تولید تمرکز کردند و عمدتاً هم در بخشی از تولید وارد شدند که بالاترین زنجیره ارزش را دارد.»

بنده‌علی در توضیح این مطلب ادامه می‌دهد: «تولید با بالاترین زنجیره ارزش به بخشی از تولید گفته می‌شود که بالاترین دانش در آن وجود دارد و اصلی‌ترین کار را در زنجیره انجام می‌دهد. شاهد مثال آن در آسیا کشورهایی مثل کره جنوبی و تایوان هستند و حتی چین که در یک بازه‌ای که شروع به اصلاحات اقتصادی کرد محوریت خودش را تولید قرارداد. البته چین در پایین‌ترین نقطه زنجیره ارزش به معنای تولید محصول نهایی کار می‌کرد ولی الان اگر نگاه کنیم در زنجیره ارزش ارتقا پیدا کرده است و به سمت برند‌سازی و مارکتینگ پیش رفته‌اند. در واقع می‌توان گفت چین در چند صنایع برتر جهان مثل صنایع مخابرات جزء پرچمداران دنیا است که این موضوع نشان می‌دهد باید از تولید شروع کنیم تا بتوانیم در یک بازه زمانی مشخص ارتقای اقتصادی داشته باشیم و به یک کشور با درآمد بالا تبدیل بشویم. البته تولید با ارزش افزوده بالا که ما از آن با عنوان تولید دانش‌بنیان یاد می‌کنیم.»

این کارشناس مسائل اقتصادی می‌افزاید: «در قرن اخیر لوکوموتیو رشد اقتصادی از صنعت به خدمات قابل مبادله و دانش بنیان تغییر پیدا کرده که ارزش افزوده بالایی دارد و توجه به این موضوع اهمیت و دقت و به روز بودن شعار را نشان می‌دهد. اگر در راستای این شعار حرکت بشود کشور ما در زمره کشورهای پیشرفته قرار خواهد گرفت.»

تفاوت شرکت‌های دانش‌بنیان با سایر شرکت‌ها

سابقه شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران به چیزی حدود دو دهه بازمی‌گردد. این مؤسسات و شرکت‌ها ماهیت و هویتی دارند که آنها را نسبت به دیگر مؤسسات و مراکز تولیدی متمایز می‌کند.

دکتر رضا روستاآزاد از اساتید رشته شیمی و رئیس ‌اسبق دانشگاه صنعتی شریف در گفت‌وگویی در این باره می‌گوید: «هر کاری به دانش بنیادی احتیاج دارد. یک مقنی هم که کار می‌کند حتماً در آن دانش فنی دارد، حتی نانوایی و سوپرمارکت هم یک دانش فنی در کارشان هست. منتها آن فعالیت‌های نوینی که تازه پا به عرصه‌ وجود گذاشته با عنوان دانش‌بنیان در دنیای امروز مصطلح شده است. جالب است نیاز به ارزش‌افزوده‌ای که این کارها ایجاد می‌کند، خیلی بیشتر از قبل است و دانش فنی که در این‌جور کارها استفاده می‌کنند به ارزش‌افزوده‌ای منجر می‌شود که این ارزش‌افزوده خیلی بهتر جواب می‌دهد. مثل پدافند ضدهوایی که ساختیم یا آن دانشی که پهپاد آر. کیو ۱۷۰ آمریکا را روی زمین نشاندیم و نهایتاً سالم به دست ما افتاد. دانش‌هایی که عرض کردم ارزش‌افزوده‌اش بیشتر است و به‌اصطلاح امروزی حرکت‌های دانش‌بنیان گفته می‌شود.»

مؤسسات و مراکزی که چنین ماهیت و هویتی دارند چگونه می‌توانند در اقتصاد و اشتغال در مقیاس کلان نقش داشته باشند؟ روستا آزاد در پاسخ به این سؤال اظهار می‌دارد: «ارزش‌افزوده در قضیه‌ دانش‌بنیان خیلی بالاست؛ مثلاً، تولید واکسن کووید ۱۹ هم به دانش احتیاج دارد و دانش قابل‌توجهی در آن وجود دارد. یک ویال واکسن مثلاً‌ 20 یا 10 دلار کمتر یا بیشتر قیمت دارد، شما این را مقایسه کنید که 10 یا 5 ویال این با یک بشکه‌ نفت خام برابری می‌کند؛ بنابراین، تولید فرآورده‌های دانش‌بنیان ارزش‌افزوده‌ زیادی تولید می‌کند و اشتغالی هم که ایجاد می‌کند اشتغال دانش‌بنیان است. افراد تحصیل‌کرده و دوره‌دیده که همه‌جا پیدا نمی‌شوند. افتخار ملت این است که بتواند اشتغال از نوع دانش‌بنیان ایجاد بکند که افراد بتوانند دانش خوبی داشته باشند.»

نقش بنیاد نخبگان و معاونت علمی 

در تحقق شعار سال

«الان در فضای کسب‌و‌کار مانع وجود دارد. با اینکه دولت سیزدهم روی کار آمده و افراد قبل از اینکه سر کار بیایند ایده‌ها و نظراتی برای رفع موانع تولید داشتند، ولی بااین‌حال همچنان مشکلات زیادی وجود دارد. یک‌سری از مجموعه‌های کسب‌و‌کار، 

کسب‌وکارهای دانش‌بنیان است. اگر در فضای 

کسب‌و‌کار دانش‌بنیان حرکت‌های خاصی در رفع موانع تولید صورت گیرد نه‌تنها باعث توسعه کار دانش‌بنیان می‌شود، بلکه به‌تدریج تسری پیدا می‌کند.»

دکتر روستاآزاد با بیان این مطلب به مهم‌ترین نهادهایی که در تحقق شعار امسال نقش مستقیم دارند اشاره کرده و تصریح می‌کند: «در این قضیه بنیاد نخبگان و معاونت علمی که آن هم از ایده‌های حضرت آقا بود، اگر واقعاً حرکت‌های خوبی در آن انجام شود و معاونت علمی سپر بلا شود و مشکلات بیمه، مالیات، پروانه بهره‌برداری و پایان‌کار و هزار و یک مسئله‌ اداری دیگر را حل کند و از حرکت‌های دانش‌بنیان دفاع کند، به نظرم الگوی خوبی برای فضای کسب‌وکار می‌شود. امیدوارم که این قضیه انجام بشود و مدیرانی سر کار بیایند که هم کار بلد باشند، هم واقعاً جهادی باشند و هم بخواهند کار انجام بدهند؛ نه اینکه بخواهند کار را بشکنند و نهایتاً چوب لای چرخ تولید بگذارند.»

او اضافه می‌کند: «از مسائلی که رهبر انقلاب مطرح کردند، یک بحث خیلی گسترده بود و از آن سال به بعد دائم در رابطه با مسائل علم و فناوری صحبت می‌کنند؛ به‌خصوص اینکه چند وقت پیش ایشان در یکی از دیدارها فرمودند: «العلم سلطان»؛ به همین خاطر ایشان بر مسئله علم خیلی تأکید دارند و ما باید در این قضیه به علم دست پیدا کنیم تا بتوانیم از خودمان دفاع کنیم. ما باید به علم و دانش مجهز شویم تا به‌وسیله‌ آن دشمنانمان را بترسانیم. حضرت آقا همیشه بر این قضیه تأکید دارند.»

هشدارهایی برای جلوگیری از انحراف شعار سال

کارشناسان اقتصادی به صورت اجمالی تولید دانش‌بنیان را تولیدی معرفی می‌کنند که سهم دانش و فناوری آن محصول خیلی بیشتر از سهم بقیه عوامل تولید است. یعنی عمده ارزش افزوده‌ای که این محصول دارد به خاطر دانش و فناوری به کار برده شده در آن می‌باشد.

بنده‌علی در توضیح این مطلب اظهار می‌دارد: «نمونه این محصولات را می‌شود در داروهای خاص یا وسایل پزشکی مانند ونتیلاتور مشاهده کرد. به همین دلیل قیمت این مدل محصولات بسیار بالا هستند.»

او درباره انحرافاتی که ممکن است از سوی فعالان اقتصادی پیرامون شعار سال به وجود بیاید می‌گوید: «متاسفانه بعضی از شرکت‌های دانش‌بنیان به صورت صوری ثبت می‌شوند و رونوشتی از ایده‌های شرکت‌های خارج از کشور هستند. این شرکت‌ها عمدتاً شرکت‌های خدماتی هستند. یکی از دیگر آسیب‌هایی که به نظر می‌رسد ممکن است بر سر راه تحقق شعار سال واقع شود این است که بعضاً از ایده‌های شرکت‌های دانش‌بنیان استفاده می‌کنند ولی حقوق آنها را رعایت نمی‌کنند و باعث از بین رفتن بعضی از این شرکت‌ها می‌شوند.»

این کارشناس مسائل اقتصادی تصریح می‌کند: «مسئله‌ای که برای تحریک اقتصاد دانش‌بنیان می‌توانیم بر آن تمرکز کنیم طراحی اکوسیستم فناوری و نوآوری در کشور است. البته تا الان یک‌سری کارها انجام شده و کارهای قابل توجهی هم بوده که باید این روند ادامه پیدا کند و متوقف نشود. وجود پارک‌های علم و فناوری و مراکز شتاب‌دهنده‌ها و صندوق نوآوری شکوفایی به عنوان یک نهاد تامین‌گر مالی سیستم نوآوری و فناوری می‌تواند خیلی به روز ایده‌های جدید و رشد کسب‌و‌کار‌های مبتنی بر دانش را کمک نماید. ما خیلی باید روی موضوع نوآوری تمرکز کنیم. حتی اگر شرکتی ادعای دانش‌بنیانی می‌کند حتماً باید یکی از فاکتورهایی که ما برای آن لحاظ می‌کنیم موضوع نوآور بودن آن شرکت باشد. لازمه رسیدن ما به تولید دانش‌بنیان، سیاست‌گذاری اقتصادی نوآورمحور است و می‌بایست ذهنیت مدیران ما نیز به سمت اقتصاد نوآورمحور برود.»