در مورد اهمیت ماه رمضان همین بس که «شب قدر» در آن قرار دارد و ارزش این شب از هزار ماه بهتر است. اگر بخواهیم به‌صورت یک فرمول ریاضی ارزش شب قدر را به‌صورت کمی بیان کنیم و با وقت‌های دیگر مقایسه کنیم، باید بگوییم: نسبت هر لحظه از ماه مبارک رمضان با لحظات دیگر، مساوی با یک به (ده به توان سه) است.
یکی از اهداف ماه مبارک رمضان، این است که از این فرصت سرنوشت‌ساز بیشترین بهره را ببریم. اگر بخواهیم به این هدف خود دست یابیم، باید برای لحظه‌لحظه آن حساب
باز کنیم؛ حتی برای ساعاتی که در حال خواب یا استراحت هستیم. به‌طورکلی برای بهره‌برداری از ماه مبارک رمضان، هرکسی باید متناسب با موقعیت شغلی و وضعیت جسمانی و روانی خودش، برنامه‌ریزی کند.
حضرت امام سجاد(ع) در دعای حلول ماه رمضان به درگاه خداوند عرض می‌کند: «به‌وسیله روزه این ماه یاری‌مان ده تا اندام‌های خود را از معاصی تو نگه داریم و آنها را به کارهایی گیریم که خشنودی تو را فراهم آورد، تا با گوش‌هایمان سخنان بیهوده نشنویم و با چشمانمان به دین لهو و لعب نشتابیم و تا دستانمان را به‌سوی حرام نگشاییم و با پاهایمان به‌سوی آنچه منع شده ره نسپاریم و تا شکم‌هایمان جز آنچه را تو حلال کرده‌ای در خود جای ندهد، و زبان‌هایمان جز به آنچه تو خبر داده‌ای و بیان فرموده‌ای گویا نشود.» (الصحیفة السجادیه، امام سجاد(ع) ص186، دفتر نشر الهادی، قم.)
فرصتی برای تمرین خود‌سازی
حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر مصطفی جعفر طیاری پژوهشگر و استاد حوزه و دانشگاه می‌گوید: «این میهمانی، سفره گسترده الهی است؛ سفره عبادت است. در بسیاری از سفره‌ها وسایل مختلفی در نظر گرفته می‌شود اما در این سفره، عبادات و بسیاری از امساک‌ها به‌عنوان سفره الهی مطرح شده است. ماه مبارک رمضان یک فرصت استثنایی، طلایی و بی‌بدیل است. باید از این ماه حداکثر استفاده را برد. در رأس کارها، توبه است. اینکه انسان از تمام گذشته ناپسند خود توبه کند. البته توبه مراتبی دارد.»
وی در ادامه می‌افزاید: «ماه مبارک رمضان فرصت بسیار خوبی است برای تمرین خود‌سازی. وقتی انسان ملزم شود و تمرین کند که از مبطلات پرهیز کند، این بهترین کارگاه و بهترین زمان برای خود‌سازی است. این ماه سرشار از خیرات و برکات است. خیرات و برکات آن منحصر در امور بهداشتی، مادی، اقتصادی و فردی نمی‌شود. مهم‌ترین دستاورد ماه مبارک رمضان، مسائل معنوی است. این ماه برای این است که انسان در مسیر تقوا قرار گیرد و تقوا و پارسایی ملکه وجود او شود. انسان در هر مرحله از تقوا هم که قرار داشته باشد، مسلماً با روزه گرفتن به پله‌های بالاتری از تقوا خواهد رسید.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش این نوید را به مؤمنین روزه‌دار می‌دهد: «در روایت مشهور قرب نوافل آمده است که وقتی انسان از محرمات پرهیز کرد و تمام واجبات را انجام داد و دلش را از گناهان، صیقل داد و پاک کرد، به جایی می‌رسد که چشمش چشم الهی و گوشش گوش می‌شود.
باید از سحرهای ماه مبارک رمضان استفاده کرد. سحرخیزی در تمام ماه‌ها ارزشمند و در خود‌سازی و رسیدن به قرب الهی مؤثر است. در ماه مبارک رمضان ارزش سحرخیزی با ضریب بسیار بالایی مطرح شده است. انسان بر اساس روایات، به‌خصوص روایاتی که از امام حسن عسکری(ع) روایت شده، آمده است که سیروسلوک و رسیدن به قرب الهی و آن منازل عرفانی امکان ندارد، مگر اینکه از مرکب راهوار شب‌زنده‌داری استفاده کند. اگر از این مرکب استفاده کنیم، مسلماً با آن ضرایبی که این ماه دارد، با سرعت بیشتر و با کمیت و کیفیت بسیار بیشتر می‌توانیم به آن قرب منازل برسیم و ان‌شاءالله تمام اعضا و جوارح ما رنگ الهی بگیرد.
در این صورت است که انسان تحت ولایت الهی قرار می‌گیرد. انسان وقتی با انجام این مقدمات و استفاده حداکثری از برکات ماه مبارک رمضان به قرب الهی رسید، می‌تواند مراحل بالاتر را طی کند و کاملاً تحت ولایت الهی قرار گیرد. البته روشن است که بر اساس آیات سوره شریفه عصر، تمام انسان‌ها در خسر و زیان هستند مگر کسانی که ایمان بیاورند و عمل صالح انجام دهند و سفارش به حق و صبر داشته باشند. فقط این انسان‌ها هستند که زیان‌کار نیستند.»
استراحت کافی با برنامه‌ریزی اصولی
در ماه مبارک رمضان علاوه‌بر عبادت‌های معمول- که در طول سال همیشه باید انجام دهیم مانند نمازهای یومیه- عبادات واجب و مستحب دیگری نیز اضافه شده است؛ مانند خودِ روزه گرفتن که در سایر ماه‌های سال بر ما واجب نیست، ولی در این ماه این‌چنین است. انجام‌دادن اعمال مستحبی که در این ماه تأکید فراوانی بر آن شده است؛ مانند تلاوت قرآن، خواندن دعاهای وارده و گفتن ذکر و خواب و استراحت. لازمه استفاده بهینه از فرصت‌های رمضان این است که خواب و استراحت انسان به مقدار کافی انجام شود. در ماه مبارک رمضان به دلیل جابه‌جایی اوقات غذا و تغییراتی دیگر تا حدودی چرخه خواب و استراحت نیز تغییر می‌کند.
محب ادریسی یک روان‌شناس توصیه می‌کند: «توصیه ما به شما این است که سعی کنید: اولاً میزان خواب خود را خیلی تغییر ندهید و ثانیاً وقت آن را نیز خیلی به هم نزنید فقط با کمی تغییر در چرخه خواب برنامه خواب و استراحت خود را کمافی‌السابق ادامه دهید، مثلاً اگر هنگام سحر حدود یک ساعت برای سحری خوردن و خواندن نماز شب و نماز صبح بیدار می‌مانید، این مقدار از خواب را سعی کنید در روز جبران کنید؛ مثلاً بعد از نماز ظهر و عصر باتوجه‌به اینکه ناهار از برنامه روزانه حذف شده است، همان وقت را به استراحت و خواب اختصاص دهید تا هم‌خواب شما جبران شود و هم بعدازظهر و مقداری از شب را بتوانید بیدار بمانید و از وقتتان استفاده بهتری بکنید.»
تغذیه درست و ورزش سبک
برای مسلمان روزه‌دار مستحب است که هنگام سحر بپا خیزد، اندکی غذا به‌عنوان سحری، هرچند یک خرما باشد، بخورد یا یک جرعه آب بنوشد، به‌خاطر اینکه به سنت پیامبر خدا (ص) عمل نموده باشد.
در سحری خوردن فایدهٔ معنوی دیگری نیز هست که همان بیداری، قبل از طلوع فجر است. در آن ساعت سحر، خداوند رحمت خود را بر بندگانش متجلی می‌کند؛ دعاها را اجابت می‌کند، و استغفار کنندگان را مورد مغفرت قرار می‌دهد، و اعمال صالح را می‌پذیرد. تفاوت بسیار است میان کسانی که وقت سحر را به ذکر گفتن و تلاوت قرآن سپری می‌کنند، با کسانی که این ساعات را در خواب و بی‌خبری به سر می‌برند.
مینا آجرلو یک کارشناس تغذیه می‌گوید:
«با نخوردن سحری میزان اسید معده در بعدازظهر و عصر به‌قدری زیاد می‌شود که احتمال بروز زخم معده و زخم اثنی‌عشر و سایر اختلالات گوارش وجود دارد. باید دقت داشته باشید که هرگز بدون سحری روزه نگیرید زیرا وعده سحری در نقش صبحانه و ناهار است. خوردن سحری از خستگی، خواب‌آلودگی و کاهش تمرکز فکری و کارایی روزه‌داران می‌کاهد. کسانی که بدون خوردن سحری روزه می‌گیرند به علت صرف دیرهنگام شام سنگین، خواب مناسبی ندارند و به علت فاصله زیاد صرف غذا از شام تا افطار، در طول روز تمرکز و کارایی خود را از دست می‌دهند.
روزه‌داران باید سحری را مانند یک صبحانه کامل یا یک ناهار سبک میل کنند. خوردن سالاد در سحری را برای کاهش احساس گرسنگی و تشنگی بسیار مؤثر دانست. روزه‌داران برای رفع تشنگی از افطار تا سحر بیش از ۸ لیوان آب بنوشند. هنگام سحر از خوردن غذاهای بسیار شور، شیرین، داغ و سرد خودداری کنند تا دچار عارضه گوارشی نشوند.»
این کارشناس تغذیه می‌گوید: «از انجام‌دادن ورزش‌های سنگین در طول ماه رمضان اجتناب کنید و در این ماه سعی کنید ورزش‌های سبک و آرام (مانند پیاده‌روی یا نرمش) انجام دهید.
مواد مغذی به‌ویژه غذاهای قندی و پروتئین‌دار را در رژیم غذایی خود بیشتر استفاده کنید؛ مانند خرما، لبنیات.
از پرخوری هنگام افطار و سحری جدا پرهیز کنید، زیرا علاوه‌بر اینکه چرخه خواب شما را به هم خواهد زد، از سایر برنامه‌های عبادی و درسی نیز بهره وافی را نخواهید برد.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش توصیه می‌کند:
«از هدردادن انرژی بی‌جا و بی‌مورد اجتناب کنید؛ به‌ویژه در روزها. مثلاً از حرف‌زدن‌های بی‌مورد اجتناب کنید. به‌عبارت‌دیگر با سکوت بیشتر و فیلترگذاری روی گوش‌ها و کنترل سایر حواس، از هدردادن انرژی جلوگیری کنید. به تمرکز خود بیفزایید و فرصت‌های جدیدی برای انجام‌دادن کارهای مهم‌تر ایجاد کنید.»
انس با قرآن
حجت‌الاسلام منصور حسن‌پور یک کارشناس مسائل مذهبی به رعایت نکاتی چند اشاره دارد که به کیفیت استفاده از اوقات ماه مبارک رمضان می‌افزاید. وی توضیح می‌دهد: «در شبانه‌روز چند نوبت قرآن تلاوت کنید، مثلاً پانزده دقیقه بعد از نماز صبح، پانزده دقیقه بعد از نماز ظهر، پانزده دقیقه شب‌ها بعد از صرف افطاری.
ادعیه مأثوره را تقسیم کنید و آنها را نیز در چند نوبت در شبانه‌روز بخوانید. روزها به همان مقدار دعایی که بین نماز یا بعد از نمازهای یومیه خوانده می‌شود، اکتفا کنید، ولی شب‌ها کمی وقت بیشتری را صرف خواندن دعا کنید. اگر بعضی از دعاها طولانی است لازم نیست هر شب همه آن دعا را بخوانید.
برای استفاده بهینه از زمان در هنگام ایاب‌وذهاب، ذکر بگویید (البته ذکرهای بدون صدا و آرام تا شائبه ریا به وجود نیاید).
باید سعی کنید از مرحله ذکر زبانی به مرتبه ذکر قلبی و یاد واقعی خداوند برسید؛ به‌طوری‌که او را حاضروناظر بر خود بدانید.
سعی کنید دائم الوضو باشید و حتی قبل از خواب نیز وضو بگیرید و به بستر خواب بروید؛ زیرا در ماه مبارک رمضان خواب نیز عبادت است و نفس کشیدن نیز تسبیح به‌حساب می‌آید.»
وی در ادامه می‌گوید: « از شب‌زنده‌داری و احیاء- به‌ویژه در شب‌هایی که فردای آن تعطیل هستند- غفلت نکنید. شاید یکی از مهم‌ترین اعمال در ماه مبارک، شب‌زنده‌داری، تهجد، استغفار و نماز شب در نیمه‌شب‌ها است.
حتماً در یکی از مجالس بیان احکام و معارف دینی و موعظه در مساجد یا حسینیه‌ها شرکت کنید.
بسیاری از علما و مجتهدان نیز مقید هستند به موعظه و ذکر مصیبت‌های گویندگان گوش فرادهند تا دل‌وجان آدمی به‌واسطه شنیدن معارف دینی متذکر و نورانی گردد.
به‌طورکلی شرکت در مجالس مذهبی، خود را در معرض نفحات و نسیم‌های رحمت الهی قراردادن است که نقش مهمی در حفظ دین و معنویت انسان دارد.»