حسابرسی روزانه اعمال و رهسپاری به‌سـوی موفقیت
گالیا توانگر
راه غلبه بر نفس، محاسبه است. بعضی اولیای خدا یک دفتری همراه خود داشتند و هر کاری که می‌کردند می‌نوشتند، در آخر روز هم حساب کارهای خود را می‌کردند که ما در این روز چه کردیم؟ چه مقدار اطاعت خداوند متعال را نمودیم، چه مقدار سرپیچی و نافرمانی کردیم؟
امام موسی کاظم(ع) فرمودند: «از ما نیست کسی که هر روز به‌حساب نفس خود نرسد؛ پس اگر کار خوبی انجام داده بود خدا را شکر کند و از خدا بخواهد که آن کار را بیشتر و بهتر بتواند انجام دهد و اگر کار بدی انجام داده بود، استغفار و توبه نماید.» (بحارالانوار، 67/72)
حضرت رسول اکرم (ص) فرمودند: «انسان مؤمن نخواهد بود، تا اینکه به‌حساب نفسش برسد؛ شدیدتر از حسابرسی شریک با شریکش و مولی با بنده‌اش.»
(بحارالانوار، 67/72)
امام صادق(ع) نیز فرمودند: «قلب، حرم خداوند متعال است، پس در حرم او غیر او را ساکن نکن.» (بحارالانوار، 67/25)
(جامع الاخبار 518)
گاهی هواپیما برای فرود آمدن به‌طرف فرودگاه می‌آید، ولی به خلبان پیغام می‌دهند به علت شلوغ بودن و فرود هواپیماهای زیادی در فرودگاه، فعلاً فرود آمدن ممکن نیست. شب قدر هم ملائکه برقلب ما نازل می‌شوند، لکن جای خالی برای فرود آمدن پیدا نمی‌کنند! (زیرا قلب ما پر از محبت دنیا، خانه، ماشین، پست و مقام، پول و ثروت و حب معروف شدن و مشهور شدن و... است) لذا برمی‌گردند. قلب خودت را از غیر خدا خالی کن تا نور خدا و ملائکه خدا بر قلب تو نازل شود.
شخصی به حضرت امیرمؤمنان علی(ع) عرض کرد: «شما چگونه به این مقام رسیدید؟» حضرت فرمودند: «جلوی در خانه دل نشستم و غیر خدا را راه ندادم. در کندوی زنبورها همیشه چند زنبور ایستاده‌اند و اگر اجنبی یا زنبوری که روی گل‌های بدبو نشسته، بخواهد داخل شود، جلوی او را می‌گیرند و نمی‌گذارند داخل شود، ما هم باید از این زنبورها یاد بگیریم.»
هر روز به‌حساب اعمال خود رسیدگی کنید
استاد اخلاق حضرت آیت‌الله مجتهدی تهرانی(ره) در مورد رسیدگی به‌حساب اعمال خود در این دنیا می‌گوید: «کسی که هر روز حساب کار خودش را نکند که من امروز چه‌کار کرده‌ام؟ کار خوب انجام داده‌ام یا کار بد، اگر کار خوب انجام داده، الحمدلله بگوید و اگر کار بد انجام داده استغفار کند، اگر کسی این کار را نکند، حضرت امام کاظم(ع) می‌فرماید: این فرد از ما نیست.»
این استاد اخلاق در ادامه می‌گوید: «باید همان‌طور که بازاری‌ها شب به شب حساب کار خودشان را می‌کنند که امروز چقدر واردات جنسی، صادرات جنسی، واردات نقدی و صادرات نقدی داشتند؟ و چرتکه می‌اندازند، ما هم باید دفتری داشته باشیم و از صبح تا غروب هر کاری کردیم، شب‌به‌شب در آن بنویسیم.»
آیت‌الله مجتهدی تهرانی(ره) در مورد محاسبه گناهان در یک روز می‌گوید: « خدای نکرده به نامحرم نگاه کردیم بنویسیم، غیبت کردیم بنویسیم و...، بعد اگر دیدیم کار بد انجام داده‌ایم، استغفار کنیم و اگر کارهای خوب انجام داده‌ایم خدا را شکر کنیم.»
چطور عادت‌های بد را ترک کنیم؟
نگاهی به خودتان بیندازید. ببینید چند عادت بد را می‌توانید درخصوص خودتان برشمرید؟ عادت‌های بد، زندگی شما را مختل می‌کنند و از رسیدن به اهدافتان جلوگیری می‌کنند، آنها سلامت شما را به خطر می‌اندازند- هم ذهنی و هم فیزیکی و زمان و انرژی شما را هدر می‌دهند. پس چرا ما هنوز هم آنها را انجام می‌دهیم؟ و مهم‌تر از همه اینکه آیا کاری هست که بتوانید در مورد آن انجام دهید؟ چطور می‌توان رفتارهای بد خود را حذف کرد و به‌جای آنها عادت‌های خوب پیدا کنید؟ چه چیزی باعث عادت‌های بد می‌شود؟
مریم رسولیان یک مشاور برایمان توضیح می‌دهد: «اغلب اوقات، عادت‌های بد، تنها راه مقابله با استرس و خستگی هستند. همه چیز از گاز گرفتن ناخن‌های شما برای خرج کردن هزینه‌های خرید در هر هفته برای هدردادن زمان در اینترنت می‌تواند یک واکنش ساده به استرس و ملالت باشد، اما نباید این‌طور باشد. شما می‌توانید راه‌های جدید و سالمی را برای مقابله با استرس و خستگی یاد بگیرید و جایگزین عادت‌های بدتان کنید. البته گاهی اوقات استرس یا خستگی که روی سطح است در حقیقت ناشی از مسائل عمیق‌تر است. این مسائل می‌تواند سخت باشد و در مورد آن فکر کنید، اما اگر در مورد ایجاد تغییراتی جدی هستید پس باید با خودتان صادق باشید.»
وی در ادامه می‌گوید: «آیا چیزی عمیق‌تر از این وجود دارد- یک ترس، یک رویداد، یا یک عقیده محدودکننده- که باعث می‌شود به چیزی که برای شما بد است ادامه دهید؟ تشخیص علل عادت‌های بد شما برای غلبه بر آنها مهم است. شما باید یک عادت بد را حذف کنید، آن را جایگزین کنید. تمام عادت‌هایی که شما در حال حاضر دارید- خوب یا بد- به یک دلیلی در زندگی شما وجود دارد. به‌نوعی، این رفتارها برای شما خوشایند به نظر می‌رسند، حتی اگر به روش‌های دیگری برای شما بد باشند.
بعضی اوقات این منفعت زیستی است مانند: سیگار کشیدن یا مواد مخدر. گاهی اوقات احساسی مانند: آن زمانی است که در رابطه‌ای که برای شما بد است، بمانید و در بسیاری از موارد، عادت بد شما یک روش ساده برای مقابله با استرس است.
برای مثال، ناخن‌های خود را گاز بگیرید، موهای خود را بکشید، به پاهای خود ضربه بزنید و یا فکتان را به هم بزنید. این «مزایا» و یا دلایل گسترش عادت‌های بد کوچکی هستند. به عنوان مثال، به‌محض اینکه روی کامپیوترتان کلیک کنید، ممکن است به شما احساس متصل بودن کند. همزمان با نگاه‌کردن به تمام این ایمیل‌ها، بهره‌وری شما را از بین می‌برد، توجه شما را به هم تقسیم می‌کند و استرس شما را از بین می‌برد.»
این مشاور در تکمیل صحبت‌هایش برای رفع عادت‌های بد راهکار جایگزینی با عادت‌های خوب را توصیه می‌کند و می‌گوید: « از آنجا که عادت‌های بد نوعی از مزایای زندگی شما را فراهم می‌کنند، بسیار دشوار است که آنها را حذف کنید. به همین دلیل است که توصیه ساده‌ای مانند توقف انجام کار به‌ندرت کار می‌کند. در عوض، شما باید یک عادت بد را با یک عادت جدید جایگزین کنید که مزایای مشابهی را دارد. به عنوان مثال، اگر زمانی که استرس دارید، سیگار بکشید، برنامه توقف سیگار کشیدن وقتی که استرس برایتان اتفاق می‌افتد، به یکباره جواب نمی‌دهد. در عوض، شما باید راه دیگری برای مقابله با استرس پیدا کنید. بهتر است عادت‌های بد خود را با رفتار سالم‌تر جایگزین کنید که همان نیاز را برطرف می‌کند.»
برنامه‌ریزی برای فرد بهتر شدن
بدون شک، برنامه‌ریزی در زندگی موجب می‌شود تا فرد موفق‌تری باشیم و بهتر بتوانیم از زمان خود استفاده کنیم. ولی یادگیریِ نحوهٔ برقراریِ تعادل، میان وظایف گوناگون در زندگی، کاری چالش‌برانگیز است گاهی کار، مدرسه و وظایف روزانه روی هم انباشته می‌شوند و درعین‌حال، دوستان یا خانواده نیز از ما انتظار دارند که به آنها کمک کنیم. علاوه بر این کارها، باید زمانی را هم به رسیدگی به خودمان اختصاص دهیم. ولی در صورتِ داشتنِ یک برنامهٔ روزانه، انجام این وظایف امکان‌پذیرتر می‌شود. با برنامه‌ریزی‌کردن می‌توانید میان اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت خود تعادل برقرار کنید و چیزهای مهم در زندگی‌تان را اولویت‌بندی کنید.
محمد مهری‌زاد یک برنامه‌ریز تحصیلی و شغلی برایمان توضیح می‌دهد: «پیش از آنکه بفهمید باید چگونه برنامه‌ریزی کنید؟ باید بدانید که هم‌اکنون، چگونه امور روزانه‌تان را مدیریت می‌کنید؟ اگر مجبور هستید که به مدرسه یا محل کار بروید، ساعاتی که در مدرسه یا محل کار می‌گذرانید، قبلاً برای شما مدیریت شده است و نمی‌توانید برای آنها برنامه‌ریزی کنید، ولی در وقت آزادتان، آزادی عمل بسیار بیشتری دارید. چند روزی را به بررسی اینکه چگونه وقتتان را می‌گذرانید؟ سپری کنید. یادداشت کنید که هر روز دقیقاً چه‌کارهایی انجام می‌دهید؟ با دقت توجه کنید که وقت آزادتان را چگونه می‌گذرانید؟ آیا به بازی‌های رایانه‌ای مشغول می‌شوید یا خانه را تمیز می‌کنید؟ فهرستی از این کارها درست کنید و در آن ذکر کنید که برای انجام هر کار، چقدر زمان صرف می‌کنید.»
وی در ادامه می‌گوید: « احتمالاً بخش نسبتاً زیادی از روزتان را صرفاً برای رفت وآمد به محل کار یا مدرسه یا بیرون رفتن برای انجام کارهای مختلف صرف می‌کنید، اما این همان زمانی است که برای نظم دادن به روزهایتان و انجام وظایف مهم نیاز دارید. توجه کنید که این رفت‌وآمدها معمولاً چقدر زمان شما را می‌گیرند؟ و در برنامه‌ریزی روزانه‌تان، زمان کافی را به این رفت‌وآمدها اختصاص دهید.»
این برنامه‌ریز تحصیلی و شغلی می‌افزاید: «انجام برنامه‌ریزی روزانه تا حد زیادی به فهمیدن این مسئله مربوط می‌شود که کارهایی که طبق عادت انجام می‌دهید، چه تأثیری بر زندگی روزانهٔ شما می‌گذارند؟ گاهی این کارها، عادت‌های بدی هستند که مانع دستیابی به اهدافتان می‌شوند. درحالی‌که بعضی از این کارها، برای رسیدن به اهداف، ضروری هستند. وقتی برای خود برنامه‌ریزی می‌کنید، به نقشی که عادت‌هایتان در زندگی شما ایفا می‌کنند نیز فکر کنید. پس از یافتنِ عادتی که مانع از دستیابیِ شما به اهدافتان یا چیزهایی که آرزو دارید می‌شود، به دنبال راه‌هایی برای تغییر آن عادت باشید تا بتوانید استفاده بهتری از زمانتان ببرید. این کار می‌تواند به‌سادگی تعیین محدودیت‌هایی برای کارهایی خاص، مانند بازی‌های رایانه‌ای باشد.
مثلاً می‌توانید تنها زمانی به خودتان اجازهٔ انجام این بازی‌ها را بدهید که انجام وظایف مرتبط با هدف بلندمدت خود را تمام کرده‌اید. شاید لازم باشد که یاد بگیرید وقتی دیگران از شما می‌خواهند برایشان کاری انجام دهید، به آنها نه بگویید تا بتوانید وقتی را نیز به خودتان اختصاص دهید.»
وی در پایان توصیه می‌کند: «شاید بعضی اوقات در روز، زمانتان را هدر می‌دهید. بسیاری از این موارد اجتناب‌ناپذیر هستند، مانند رفت‌وآمدهای صبح یا رفتن به ادارهٔ پست در وقتِ ناهار که شلوغ‌ترین زمانِ روز است. به برنامه‌ریزی‌تان نگاهی بیندازید و زمان‌هایی که در آنها وقتتان به هدر می‌رود را بیابید. به این فکر کنید که چگونه می‌توانید برنامه‌ریزی‌تان را تغییر دهید تا این زمان‌های تلف‌شده کاهش پیدا کنند.
اگر نمی‌توانید زمان‌بندی کارها را تغییر دهید، شاید بتوانید به طور همزمان، چند کار را با هم انجام دهید. مثلاً صبح‌ها با اتوبوس به مدرسه یا محل کار بروید و در طول مسیر، از مطالعهٔ کتاب لذت ببرید. معمولاً بهتر است که از پیش، برای هر روز برنامه‌ریزی کنید. اگر قبلاً هرگز برنامه‌ریزی نکرده‌اید، شاید کمی زمان ببرد تا بتوانید در برنامه‌ریزی‌تان، تمام کاستی‌ها و ویژگی‌ها را در نظر بگیرید.
انتظار نداشته باشید که در نخستین روز یا حتی نخستین هفته، همه چیز را متوجه شوید.
یک ساعت یا بیشتر وقت بگذارید و تمام کارهایی را که هر روز انجام می‌دهید (و کارهایی را که انجام نمی‌دهید ولی باید انجام دهید) بنویسید.
اگر به یاد آوردن تمام کارها سخت است، همیشه دفترچه یادداشت کوچکی با خود داشته باشید و در طول روز، تمام کارهایی را که انجام می‌دهید، یادداشت
کنید.»