وقف یکی از برترین مصادیق احسان و نیکوکاری است که در سامان‌دهی زندگی فردی و اجتماعی، نقش فراوانی دارد. این سنت حسنه که از پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) برای ما به یادگار مانده است، از عوامل اثرگذار شکوفایی تمدن و پیشرفت در عرصه‌های گوناگون جوامع اسلامی به شمار می‌رود. از این رو، وقف می‌تواند در جنبه‌های گوناگون حیات اجتماعی و فردی انسان، مانند فرهنگ، اقتصاد و دیگر عرصه‌ها، نقش سازنده‌ای داشته باشد. وقف در اصطلاح فقهی عبارت است از‌ای که شخصی عین مال خود را حبس دائم کند و منافع آن را شرعا و به رایگان در اختیار تأسیسات یا شخص یا‌ اشخاص مخصوص بگذارد. در نوشتار حاضر که از ایرنا برگزیده شده اهمیت وقف و برخی از آثار آن تبیین شده است.

* * *

ذخیره‌هایی برای بعد از مرگ 

یکی از مباحثی که دین مقدس اسلام بدان خیلی تأکید دارد، بحث وقف است که بسیار قابل اهمیت و مورد نیاز، هم برای جامعه و هم برای فرد است. امیرالمومنین(ع) یکی از افرادی بودند که وقف‌های زیادی دارد، وقف آثار فردی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی فراوانی دارد.

ما همیشه در این دنیا زنده نیستیم، یک روزی این دنیا را باید‌ترک کنیم، روزی به دنیا آمدیم و روزی هم از دنیا خواهیم رفت. همیشه نیستیم که کار خوب انجام دهیم و ثواب ببریم. اما برخی کارها را به ما یاد دادند که اگر ما تا زمانی که زنده ایم، آنها را انجام بدهیم، ثواب آن به‌طور خودکار به نام ما نوشته می‌شود. به‌عنوان مثال فردی که پس‌اندازی در بانک دارد و بابت آن سودی به او پرداخت می‌شود، یعنی برای دوران پیری که نمی‌تواند کاری انجام دهد، ماهیانه سود واریزی از پس‌اندازش را دریافت می‌کند و برای ۱۰ تا ۲۰ سال آینده و دوران پیری خود فکر و برنامه‌ریزی می‌کند که دستش به طرف فردی دراز نباشد اما هیچ فکر کرده‌ایم که برای روز قیامت چه پس‌اندازی داریم؟ در قیامت آدم‌ها محتاجند. بنابراین پیامبر(ص) فرمودند: چند چیز بعد از مرگ مومن پاداش آنها به او می‌رسد. یک- علمی نافع و مفید که از خود به یادگار گذاشته باشد، یعنی دیگران هم از این علم استفاده کنند. دوم- فرزند صالح است که جانشین خوبی برای والدینش باشد. سوم- قرائت قرآن برای مردم ثواب و پاداش به همراه دارد. چهارم- شخصی که مسجدی را بنا کند. پنجم- فردی که منزلی برای مسافران در راه مانده بسازد. ششم- نهری که آن را جاری سازد تا مردم از این آب استفاده و بهره ببرند. هفتم- صدقه مال که در حیات خود انجام داده است. رسول اکرم(ص)  وقتی غنایم را تقسیم کردند، قطعه زمینی به امیرالمومنین(ع) رسید، ایشان در آن زمین چشمه‌هایی حفر کردند و چشمه به آب رسید، سپس حضرت فرمودند که این وقفی است که به‌طور قطعی از ملک خویش برای حاجیان خانه خدا و در راه ماندگان حج مخصوص جدا کردم، نه فروختنی است، نه بخشیدنی و نه ارث بردنی.

آثار و نتایج وقف در زندگی دنیوی و اُخروی

هر کاری را که اسلام بدان سفارش کرده است از جمله وقف آثاری دارند که در اینجا به چند مورد از آثار و فواید وقف‌ اشاره می‌کنیم که با علم به این موارد یقیناً به اهمیت آن پی می‌بریم و در صدد برخواهیم آمد که قدمی در بحث وقف برداریم. نخستین اثر وقف، مبارزه با حرص است، چون آدمی که به مال دنیا حرص می‌ورزد، اصولاً نمی‌تواند چیزی را وقف کند. دوم- وقف مبارزه با تکاثر است. سوم- وقف وسیله محبوبیت است که آدم با وقف هم محبوب خلق و هم محبوب خالق می‌شود. چهارم- وقف استمرار حیات طیبه است، یعنی آدمی که خودش نیست اما موقوفاتش استفاده می‌شود، انگار خودش نیز زنده است. پنجم- وقف وسیله نشر فرهنگ است، این فرهنگ را رسول اکرم(ص) برای ما آوردند که مایه عزت دنیا و آخرت است. ششم- وقف مصداق بارز باقیات صالحات است. هفتم- وقف نوع‌دوستی محسوب می‌شود، یعنی من دیگران را هم دوست دارم و به آنها کمک می‌کنم. هشتم- وقف حلال مشکلات است. چه بسیار بچه‌هایی که مشکل در تهیه کتاب دارند و داشتن کتابخانه وقفی به آنها کمک می‌کند، جوانانی که برای جشن عروسی پول ندارند و یک تالار وقفی می‌تواند، آنها را در این امر خیر یاری کند. نهم- وقف نشانه ایمان به معاد به شمار می‌رود، فردی که وقف می‌کند، اعتقاد دارد که قیامت وجود دارد و در قیامت اینها به او برگردانده می‌شود. دهم- وقف نوعی تعاون، همکاری و دستگیری است. یازدهم- وقف شرکت در اعمال نیک دیگران است، واقعاًً هم بعضی‌ها زرنگند که می‌توانند در کارهای خوب دیگران خودشان را شریک کنند. دوازدهم- وقف فانی را باقی کردن است، قرآن در سوره نحل آیه ۹۶ می‌فرمایند: آنچه نزد شماست فنا می‌شود و آنچه نزد خداست ماندنی است و لذا چون وقف برای خداست، همین مال فانی می‌شود باقی. سیزدهم- وقف من، ما شدن است. چهاردهم- وقف انفاق بی‌منت است.

وقف، انفاق در راه خدا

هر کار خوبی که انجام بدهیم، بهره و سود آن نخست به خودمان می‌رسد. قرآن کریم هم در سوره الاسراء آیه ۷ این واقعیت را مطرح کرده است که اگر نیکی کنید به خودتان نیکی کرده‌اید و اگر بدی کنید به خودتان بد کرده‌اید. بنابراین در بحث وقف تمام سودش در واقع به خود ما برمی‌گردد در حالی که از این وقف دیگران هم استفاده و بهره می‌برند. همچنین قرآن کریم در بحث انفاق تأکیداتی دارد و سفارش به انفاق کرده است که می‌فرماید: خدا انسان‌های محسن و نیکوکار را دوست دارد و باید گفت وقف بهترین جلوه نیکوکاری است. چون هزاران و میلیون‌ها انسان از این وقفی که ما انجام می‌دهیم، بهره‌مند می‌شوند.

قرآن در سوره مبارکه بقره آیه ۱۹۵ می‌فرماید در راه خدا انفاق کنید. پس وقف نوعی انفاق در راه خداست که انسان از مال، ملک، مغازه‌ و حتی وسیله نقلیه خود برای خدا می‌گذرد تا به دیگران کمک کند.

در قرآن کلمه وقف نیامده اما بر انفاق، کارهای نیک و خیر تأکید فراوان شده است که یکی از کارهای خیر همین بحث وقف است و یکی از راه‌های مهمی که یک جامعه را نجات می‌دهد، انفاق است و در قرآن کلمه انفاق ۸۰ بار تکرار شده در حقیقت وقف به‌عنوان نوعی کار نیک محسوب می‌شود. در سوره مبارکه انعام آیه ۱۶۰ آمده است: هر فرد عمل نیکی بیاورد، ۱۰ برابر آن پاداش برای اوست و هر شخص عمل بدی بیاورد، جز به همان اندازه سزایش نمی‌دهند و ایشان مورد ستم قرار نمی‌گیرند.

قرآن می‌فرماید که در کارهای خیر مسابقه بگذارید و سبقت بگیرید، بعد ثمره این سبقت را هم در دنیا و هم در آخرت می‌بینید. یکی از ویژگی‌های اهل ایمان آن است که در کارهای نیک سرعت می‌‌ورزند و در انجام آنها سبقت می‌‌جویند.

راه‌های وقف کردن

راه‌های وقف فراوان است که به چند نمونه در اینجا‌ اشاره می‌کنیم: وقف برای قرآن یعنی ‌ترویج فرهنگ قرآن تا مردم به قرآن آشنا شوند و هر شخصی که به قرآن آشنا و هدایت بشود، ثواب و پاداش زیادی می‌گیرد. فردی که یک انسان را در مسیر دین، اخلاق و انسانیت قرار بدهد، همه انسان‌ها را زنده کرده و نجات داده است. بنابراین برنامه‌های حفظ قرآن، آموزش قرآن، ساخت دارالقران، تبلیغ و ‌ترویج فرهنگ قرآن که امروز بشدت جامعه و خانواده‌ها به آنها نیاز دارند، نوعی وقف به شمار می‌رود. وقف برای اهل‌بیت(ع) مانند تبلیغ و ‌ترویج معارف اهل‌بیت، مراسم شهادت‌ها، موالید اهل‌بیت، محرم، صفر، سفرهای زیارتی، وقف معارف و اقامه مناسک دینی، ترویج فرهنگ اقامه نماز، برگزاری جلسات مذهبی،‌ ترویج فرهنگ حجاب و عفاف، وقف برای امور آموزشی، علمی و پژوهشی(توسعه و تجهیز حوزه‌های علمیه)، هزینه تحصیل طلاب، دانشجویان و دانش‌آموزان، تهیه لباس و لوازم‌التحریر برای افراد بی‌بضاعت(افرادی هستند که نمی‌توانند به‌خاطر مشکلات مالی درس بخوانند، شخصی توانایی دارد در این زمینه وقف کند) در زمینه تحقیقات علمی، کتابخانه‌های تحقیقی، وقف برای امور اجتماعی مثل دارو و درمان، کمک برای معالجه مستمندان، بیماران خاص و صعب‌العلاج، ساخت بهداری و بیمارستان، ساخت مدرسه یا وقف برای ازدواج جوانانی که بضاعت و توان مالی ندارند.

رسول خدا(ص) به مردی که خدمتش آمد، فرمود: نمی‌خواهی تو را به امری راهنمایی کنم که خدا به سبب آن بهشت را نصیب تو کند؟ عرض کرد: آری یا رسول‌الله! فرمود از آنچه خدا به تو داده به دیگران بده، عرض کرد: اگر خودم از آنکه به او دهم نیازمندتر باشم چه کنم؟ فرمود: مظلوم را یاری کن، عرض کرد: اگر خودم از آنکه یاری‌اش کنم، ناتوان‌تر باشم چه کنم؟ فرمود: کاری برای نادان کن یعنی نادان را راهنمایی کن، عرض کرد: اگر خودم نادان‌تر از او بودم چه کنم؟ فرمود: زبانت را جز از خیر خاموش دار. آیا شادمان نیستی که یکی از این خصال داشته باشی که تو را به بهشت برد.(بحارالانوار، ج۲، ص۱۱۳)