سيره اجتماعي امیرالمومنین علی(ع)
«سيره در زبان عربي از ماده سير است. سير به معناي رفتن و رفتار است، ولي سيره يعني نوع و سبک رفتار»[1] وقتي سخن از سيره امام علي ـ ع ـ مي‌شود يعني نوع سبک و متد رفتار آن حضرت رفتاري که همواره در طول زندگي آن حضرت مراعات شده و به صورت «سيره» درآمده است. اصول حاکم بر زندگي امام علي(ع) در همه ابعاد و زمينه‌ها مبتني بر قرآن و سنت پيامبر اکرم(ص) بوده است. در زمينه اجتماعي و برخورد با جامعه نيز آن حضرت روابط خويش را بر اساس دستورات الهي و نبوي قرار داده بود؛ به اختصار نمايي مختصر از سيره اجتماعي حضرت بيان مي‌شود:
1. احترام به حقوق و کرامت انسان‌ها
حضرت علي ـ ع ـ در برخورد با مردم و جوامع انساني ديدگاهي فراتر از ديد يک مسلمان به مسلماني ديگر داشت. در ديدگاه او مردم از نظر اجتماعي به دو دسته تقسيم مي‌شدند: «دسته‌اي از آنها برادر ديني‌اند و دسته‌اي ديگر در آفرينش با مسلمانان يکسانند».[2]
بر اساس همين اصل بود که آن حضرت فردي يهودي را که در مسير کوفه همسفر ايشان شده بود و سپس مسيرش عوض شد را چند قدم بدرقه کردند و وقتي آن يهودي علت اين کار را از حضرت پرسيد، امام(ع) فرمود: مي‌خواهم قدري تو را همراهي کنم تا حق رفاقت را به جا آورده باشم، زيرا پيامبر ما دستور داده است: «هر گاه دو نفر در راهي همسفر شدند به گردن يکديگر حق مي‌يابند و لازم است شخص، رفيق راهش را هنگام جدايي چند گام بدرقه کند».[3] اين حرکت امام سبب شد آن فرد يهودي مسلمان
شود.[4]
2. مروت و مدارا با دوست و دشمن
در زندگي اميرالمؤمنين نمونه‌هاي زيادي از مروت و مدارا مي‌توان مشاهده کرد. يکي از اين موارد مداراي حضرت با عايشه است. حضرت بعد از پيروزي بر اصحاب جمل عايشه را (که از بانیان جنگ جمل بود) با همراهي برادرش محمد بن ابي بکر به مدينه فرستاد.[5] همين رفتار حضرت سبب شد که عايشه همواره از کرده خويش پشيمان باشد و بگويد: اي کاش سالها پيش از اين مرده بودم.[6]
حضرت با خوارج نيز در ابتدا با مدارا رفتار کرد، با اينکه آن حضرت را کافر مي‌دانستند، ولی امام مزاحم آنها نمي‌شد و حتي حقوق آنها را از بيت‌المال قطع نکرد. اما بعد از اينکه آنها دست به شورش زدند و امنيت راه‌ها را سلب کردند و غارتگري و آشوب پيشه ساختند، علي(ع) آنها را تعقيب کرد و در نهروان رو در روي آنان قرار گرفت.[7]
3. پايبندي کامل به امور دين
آن حضرت در اموري که به شخص خويش مربوط مي‌شد گذشت مي‌کرد، اما در امور ديني و اجراي احکام الهي مدارا و سستي نشان نمی‌داد.
شهيد مطهري مي‌نويسند: «اسلام در مسائل اجتماعي نمي‌گذرد، چون اين گذشت، مربوط به شخص نيست، مربوط به اجتماع است. مثلاً يک کسي دزدي کرده است، مجازات دزد، دست بريدن است. صاحب مال نمي‌تواند بگويد من گذشتم...».[8]
4. عدالت اجتماعي
در قاموس زندگي آن حضرت کلمه اي زيباتر از عدل و عدالت نيست؛ رعايت عدالت سرلوحه برنامه‌هاي امام بود؛ حضرت، عدالت اجتماعي را بويژه در برنامه حکومت، محور قرار داده بود؛ در راستاي استقرار عدالت با ناکثين و قاسطين و مارقين جنگ کرد و سرانجام جان خويش را نيز در همين راه از دست داد؛ به عنوان نمونه حقوق همه را پس از رسيدن به حکومت که دردوره خلفاي پيشين با تبعيض بين عرب وعجم و...تقسيم مي‌شد؛ علي‌السويه تقسيم کرد؛ جرج جرداق مسيحي مي‌نويسد: «قتل علي در محراب عبادت به سبب شدت عدالت او بود».[9]
5. برابري اجتماعي
پس از رحلت رسول اکرم(ص) بار ديگر اشرافيت جاهلي تجديد حيات کرد و مساوات سيره نبوي از بين رفت تا اينکه حضرت علي(ع) زمام امور را به دست گرفت و بار ديگر سيره مساوات و برابري اسلامي را زنده کرد. امام اعلام کرد که در همه امور به سيره رسول خدا(ص) عمل خواهد کرد. آن حضرت مي‌فرمود: «من شما را به راه و روش پيامبرتان خواهم برد و به آنچه فرمان داده شده‌ام عمل خواهم کرد. موضع من پس از رحلت رسول چون موضع من در دوران زندگي اوست».[10]
برابري طبقاتي، برابري حقوقي و برابري در برابر قانون و قضا نيز از موارد برابري اجتماعي مي‌باشد که فرصت اشاره به آنها در اين مختصر
نمي‌گنجد.
6. مشورت در امور اجتماعي
استبداد و عدم مشاوره موجبات نابودي و هلاکت حکومت‌ها و شخصيت‌ها را فراهم مي‌کند. حضرت علي(ع) مي‌فرمايد: هر کس استبداد رأي ورزد، نابود خواهد شد.[11] و در جاي ديگر مي‌فرمايد: مشورت کن تا از لغزش‌ها و پشيماني‌ها در امان باشي.[12]
نصر بن مزاحم مي‌نويسد: چون علي ـ ع ـ آهنگ شام کرد، مهاجران و انصار را فرا خواند و پس از حمد و ثناي الهي فرمود: «بي گمان شما کساني هستيد که نظرتان محترم، خِرَدتان ارجمند، سخن‌تان حق و کردار و رفتارتان نيکو است. اکنون آهنگ آن داريم که به سوي دشمن ما و شما رهسپار شويم. پس رأي خويش را در اين باره بيان کنید».[13]
آن حضرت نه تنها به مشاوره و تبادل نظر با ديگران فرمان داده و عمل کرده بلکه ويژگي‌ها و افراد مورد مشاوره را نيز بيان داشته است. در حديثي حضرت مي‌فرمايد: «طرف مشورت تو اول بايد عاقل باشد، دوم آنکه آزاد مردِ متدين باشد و سوم آنکه دوستي دلسوز به شمار آيد و چهارم آنکه اگر موضوعي مهم و پنهاني را با او در ميان گذاشتي، همچون خود تو از آن آگاه
باشد».[14]
کوتاه سخن آنکه حضرت علي ـ ع ـ در تمامي امور تابع رسول خدا(ص) بود و سيره آن حضرت را مو به مو اجرا مي‌کرد. در امور اجتماعي نيز به اين امر توجه داشت. توجه به اصول اجتماعي از جمله مدارا با دوست و دشمن، عدالت اجتماعي، مشورت و... همواره در سيره آن حضرت مورد توجه قرار گرفته است.
* مرکز مطالعات و پاسخگويي به شبهات
ـــــــــــــ
[1]. مطهري، مرتضي، سيري در سيره نبوي، تهران، صدرا، چاپ سي و پنجم، 1385، ص25ـ26. [2]. مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت، نشر الوفاء، 1403ق، ج74، ص241.
[3]. کليني، محمد بن يعقوب، الکافي، بي جا، دارالکتب الاسلاميه، 1365، ج2، ص670. [4]. همان، ص670. [5]. بلعمي، تاريخ‌نامه طبري، تهران، نشر سروش، 1378، ج4، ص633. [6]. محمد بن جرير طبري، تاريخ الطبري، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، نشر اساطير، 1375، ج6، ص2469 و ج32، ص274. [7]. مطهري، مرتضي، جاذبه و دافعه امام علي(ع)، تهران، نشر صدرا، 1381، ص142ـ143. [8]. روحاني، سيد سعيد، تاريخ اسلام در آثار شهيد مطهري، قم، نشر معارف، 1383، ج1، ص267، به نقل از آشنايي با قرآن، ج4، صص62ـ63. [9]. جرج جرداق، امام علي صداي عدالت انسانيت، ترجمه سيد‌هادي خسروشاهي، قم، نشر خرم، 1369، ج1، صص62ـ63. [10]. ابن ابي الحديد، شرح نهج‌البلاغه، بي جا، دار احياء الکتب العربيه، بي تا، ج7، ص36ـ37. [11]. دشتي، محمد، ترجمه نهج‌البلاغه، قم، مؤسسه تحقيقاتي اميرالمؤمنين(ع)، ص664، حکمت 161.
[12]. محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحکمه، بي جا، دارالحديث، چاپ اول، بي تا، ج2، ص1524. [13]. نصر بن مزاحم منقري، وقعه صفين، قم، منشورات مکتب المرعشي النجفي، 1404ق، ص92.
[14]. ميزان الحکمه، همان، ج2، ص1527.