مهدی برازنده

هفته گذشته خبری مبنی بر راه‌اندازی سامانه‌ای تحت عنوان «سامانه نظارتی قانون هوای پاک» منتشر شد که 

بر اساس آن تکالیف دستگاه‌های مختلف نسبت به اجرای قانون هوای پاک و امکان نظارت بر آنها مشخص شده است. اگرچه این سامانه، می‌تواند بستری مناسب برای نظارت بر اجرای قانون هوای پاک باشد، اما سابقه کم توجهی دستگاه‌های مختلف نسبت به اجرای این قانون، امید چندانی را نسبت به کاهش آلودگی‌هوا در دل زنده نمی‌کند، کمااینکه رئیس‌فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی، آذرماه سال جاری از ترک فعل 23 دستگاه نسبت به اجرای قانون هوای پاک خبر داده بود.

علاوه‌بر این، معاون نظارت و بازرسی امور تولیدی سازمان بازرسی کل کشور نیز در نشست اجرای قانون هوای پاک که با حضور نمایندگان دستگاه‌های مختلف در 22 آبان‌ماه امسال برگزار شده بود، در رابطه با کم‌اهمیتی‌ها نسبت به اجرای این قانون، گفته بود: «بررسی‌های سازمان بازرسی کل کشور حاکی از آن است که بسیاری از تکالیف قانونی دستگاه‌ها، اجرا نشده است. این درحالی‌است که در این قانون اعتبار لازم نیز پیش‌بینی شده و در ماده ۳۳ قانون هوای پاک به‌طور صریح تعیین شده است. از طرفی بررسی‌های سازمان بازرسی کل کشور نشان می‌دهد مفاد ماده ۳۳ مذکور و سایر مقررات در زمینه تامین بودجه و هزینه‌کرد به درستی و کامل محقق نشده و ما نیز پیگیری‌های لازم در این زمینه را انجام خواهیم داد تا مشخص شود که آیا منابع، برای کنترل آلودگی هوا مورد استفاده قرار گرفته و یا تخطی شده است.»

چالش دستگاه‌های مسئول اجرای قانون هوای پاک

این درحالی است که دستگاه‌های مسئول که در وضع موجود در ماجرای آلودگی هوا بی‌تقصیر نیستند، در راستای اجرای قانون هوای پاک با یکسری چالش‌ها رو‌به‌رو هستند که می‌توان به نبود راهبر و هماهنگ‌کننده در بین دستگاه‌ها، عدم هماهنگی برخی مفاد قانون موصوف با واقعیت‌های جامعه و مسائل اقتصادی آن، استاندارد خودروها و مصرف بالای سوخت،تکرار داستان مازوت سوزی در نیروگاه‌ها و صنایع در فصل زمستان و مواقع کمبود گاز مصرفی کشور، فقدان ردیف بودجه خاص در قانون و عدم احصاء درآمدهای ناشی از اجرای قانون و مواردی از این دست اشاره کرد.

با این حال، آثار مخرب آلودگی هوا بر سلامت جسمانی و روانی شهروندان در کوتاه‌مدت و بلندمدت موضوعی نیست که بتوان ساده از کنار آن گذشت یا با تصمیمات تکراری و برپایی جلسات اضطراری در زمان‌های بحران و قائله اش را ختم کرد.

اکنون، به نظر می‌رسد وجود یک راهبر و هماهنگ‌کننده بین دستگاه‌های مسئول همچون وزارت کشور و یا سازمانی مثل سازمان حفاظت محیط زیست و... که طبق قانون، نظارت بر اجرای قانون را برعهده داشته باشد ضروری است. همچنین طبق گفته معاون نظارت و بازرسی امور تولیدی سازمان بازرسی کل کشور، بهتر است کمیته‌ای تخصصی با حضور سازمان برنامه و بودجه، وزارت اقتصاد و دارایی و سازمان حفاظت محیط زیست به منظور هماهنگی و تدوین شیوه‌نامه وصول و نحوه هزینه کرد اعتبارات و درآمدهای حاصل از اجرای قانون هوای پاک تشکیل گردد تا بهانه‌ای برای اجرای قانون هوای پاک وجود نداشته باشد.

استفاده از تجارب کلانشهرهای دنیا

یکی از راه‌های مفید و ساده برای کاهش آلودگی هوا در کلانشهرهای کشور، استفاده از تجارب سایر کلانشهرهای دنیا در جهت کاهش آلودگی است. کشورهایی که گاه شرایطی بحرانی‌تر از ما در موضوع آلودگی هوای کلان شهرهای خود داشتند و توانستند با مدیریت و نه حرف‌ها و تصمیمات غیر موثر و تکراری و سلب مسئولیت دستگاه‌های مختلف از خود تا حد زیادی بر این بحران غلبه 

کنند.

البته پیش از بیان مثال‌هایی در این خصوص، باید به ظرفیت‌ها و بافت موجود در کلانشهرهای کشور نیز توجه داشت. طبعاً همه شهرهای دنیا شرایط و وضعیتی یکسان بایکدیگر ندارند، اما مشاهده و الگوپذیری اقدامات انجام شده در سایر کشورها، باتوجه به ظرفیت، امکانات و سرمایه انسانی موجود در کشور می‌تواند برای مردم و مسئولان کشورمان خالی از لطف نباشد.

پکن

در شهر پکن، پایتخت چین از سال‌ها قبل علاوه‌بر تشویق مردم به کاشت گیاهان بر روی پشت‌بام منازل و راه کارهای ساده دیگری چون پرتاب یون‌های نقره به ابرها برای تولید کریستال‌های یخ و ایجاد بارندگی به شکل برف و باران، زمینه‌ساز طرح و اجرای برنامه‌های اصلاح آب‌وهوا در این کشور شد. 

 علاوه‌بر این‌ها، چینی‌ها سعی کردند تا با کاهش مصرف زغال‌سنگ در کارخانجات و منازل مسکونی و استفاده از انرژی‌های پاک‌تر برای کنترل آلودگی هوا گام بردارند. گفتنی است از پنج سال گذشته کارخانجات تولید آهن، فولاد و آلومینیوم علاوه در پکن در همه مناطق شمال این کشور با فرارسیدن فصل سرما تولیدات خود را کاهش داده‌اند. از نظر توسعه حمل‌ونقل عمومی در چین، همین بس که این شهر دارای 19 خط مترو با مسافت 574 کیلومتر تا سال 2017 بوده است و از نظر امکانات و ظرفیت نیز در حد بسیار 

رشد یافته‌ای قرار دارد، به‌طوری که افراد مشهور در این کشور نیز از ناوگان مترو استفاده می‌کنند. همچنین ناوگان اتوبوس‌رانی نیز در این شهر فعال و ارزان است و همین امکان نیز گام بزرگی برای کاهش استفاده از وسایل نقلیه شخصی و در نتیجه کاهش آلودگی هوا در پایتخت چین است.

مکزیکوسیتی

مکزیکوسیتی نیز که در سال 92 میلادی آلوده‌ترین شهر جهان نام گرفته بود، با تدابیر دقیق و عملیاتی به گونه‌ای در کاهش آلودگی هوای این شهر چند ده میلیون نفری موفقیت‌آمیز عمل کرد که اکنون نام این شهر حتی در بین 10 شهر آلوده دنیا هم دیده نمی‌شود! مسئولان این شهر با توسعه حمل‌ونقل عمومی همچون مترو، ایجاد سامانه گسترده BRT، ترویج دوچرخه‌سواری، کاهش زمان آزمایش آلایندگی خودروها، نو‌سازی ناوگان تاکسیرانی و خروج کارخانه‌های آلاینده از شهر، همچنین اصلاح کیفیت بنزین توانست تعداد روزهای دارای هوای پاک خود را به بیشترین میزان رساند.

هامبورگ

هامبورگ که دومین شهر بزرگ آلمان شناخته می‌شود نیز از جمله کلانشهرهای شاخص و الگو در دارا بودن هوای پاک است. این شهر علاوه‌بر تشویق مردم به استفاده از حمل‌ونقل عمومی و گسترش سامانه‌های مربوط به خطوط مترو و اتوبوسرانی، از سال‌ها قبل به فکر اجرای پروژه «شبکه سبز» در این شهر است که بر اساس آن قرار است تا سال 2035 بیش از 40 درصد از فضای عمومی‌هامبورگ را در برگیرد. این پروژه در واقع یک فضای ارتباطی بین تمامی فضاهای سبز سراسر شهر است که توسط پیاده‌روها و مسیرهای دوچرخه‌سواری و بدون استفاده از خودرو قابل استفاده است و براساس آن پارک‌ها، فضاهای بازی و محوطه‌های ورزشی نیز ایجاد خواهند شد.

لزوم اتخاذ طرح‌های تشویقی 

و تعیین راهبر اجرای قانون هوای پاک

همان‌طور که گفته شد، آلودگی هوا موضوعی است که پیامدهای جسمانی و روانی آن می‌تواند در کوتاه‌مدت و بلندمدت آثار جبران‌ناپذیری برای ساکنین کلانشهرها و محیط زیست کشورمان به‌وجود آورد. واضح است که از انواع و اقسام بیماری‌های قلبی عروقی و ریوی گرفته تا افسردگی‌ها و بیماری خُلقی می‌تواند ماحصل تداوم آلودگی هوا و استشمام آلاینده‌ها باشد.

اکنون می‌توان مانند کنترل بیماری کرونا، برای معضل زیست‌محیطی آلودگی هوا نیز ستادی ویژه و با حضور مسئولین مربوطه تشکیل داده و یکی از مسئولین همچون ریاست سازمان محیط زیست یا وزیر کشور و... وظیفه راهبری و کنترل مداوم اجرای قانونی مثل قانون هوای پاک را برعهده بگیرد.

همچنین اجرای طرح‌های تشویقی برای کاهش آلودگی هوا از جمله مواردی است که می‌توان به آن اشاره کرد. در این راستا می‌توان برای گازسوزکردن خودروها اقدامات تسهیل‌گرانه و تشویقی انجام داد و به عنوان مثال سهمیه بنزین خودروهای دوگانه‌سوز نیز کامل باشد تا انگیزه بیشتری برای مردم ایجاد شود. اکنون متاسفانه روند گازسوز کردن خودروها بسیار کند و کم رمق است و جا دارد با ارائه تسهیلات و ایجاد انگیزه و تامین ملزومات به این روند سرعت داد.

ارائه تسهیلات و احیاء طرح جایگزینی خودروها و موتورسیکلت‌های فرسوده همراه با ارائه تسهیلات که چند سالی است متوقف شده است هم می‌تواند موثر باشد. طرح‌های تشویقی برای جایگزینی موتورسیکلت‌های برقی به جای موتورهای کاربراتوری که هر کدام به‌اندازه چند خودرو آلودگی تولید می‌کنند هم باید مورد توجه قرار گیرد.

ظرفیت ناوگان حمل‌ونقل عمومی باید ناگزیر افزایش یابد و تسهیلاتی برای استفاده مردم از آن در نظر گرفته شود. علاوه‌بر این، می‌توان با نظارت دقیق‌تر بر مسئله معاینه فنی خودرو و موتورسیکلت‌ها و ایجاد شرایطی آسان برای جایگزین کردن و به روزرسانی تجهیزات کاهش دهنده آلودگی همچون کاتالیز خودروها از طریق بسته‌های تشویقی قدمهای مهمی در کاهش آلودگی هوا برداشت. 

همچنین توجه و نظارت بیشتر به سوخت کارخانجات از جمله جلوگیری از مازوت‌سوزی‌ها که در سال‌های اخیر نیز سرو صدای زیادی به پا کرده و همچنین توجه به افزایش تولید برق هسته‌ای از جمله برنامه‌هایی است که می‌تواند تا حد زیادی مسئله آلودگی هوا در کلانشهرها را کنترل کند. دولت همچنین می‌تواند به شهرهایی که عملکرد خوبی در زمینه کنترل آلودگی هوا دارند و یا شاخص آلودگی هوا در آنها کمتر است، امکانات و طرح‌های تشویقی اختصاص دهد.

متاسفانه در دولت و مدیریت شهری دوره گذشته در کلانشهرهای کشور، توجه چندانی به گسترش حمل‌ونقل عمومی نشد، به‌طوری که رئیس‌شورای شهر تهران در دوره گذشته، در تیرماه سال 99 اذعان کرده بود حتی یک کیلومتر هم طی سه سال گذشته مترو نساختیم! کم کاری دولت گذشته در عمل به وظایف قانونی خود در قبال پرداخت یارانه حمل‌ونقل کلان شهرها و تامین واگن و اتوبوس هم در افزایش آلودگی مزید بر علت شد. بنابراین لازم است حداقل در دوره مدیریتی جدید دولت و مدیریت شهری از نظر بودجه و توجه به گسترش ناوگان حمل‌ونقل عمومی در کلانشهرهایی مثل تهران به صورت جهادی و جدی توجه شود تا از این طریق شهروندان از هوای سالم و پاک در همه فصول برخوردار شوند.

باید پذیرفت که با جلسات رفع تکلیفی و اِعمال مقررات و محدودیت‌های یکی دو روزه تکراری نمی‌توان کاری از پیش برد و در کنار موارد مذکور لازم است تا نظارت‌های جدی توسط نهادهای ذی ربط با قوت بیشتری اعمال شود تا مسئله چندین و چند ساله آلودگی هوا در کلانشهرهای کشور تا حد قابل توجهی حل ‌و فصل شود.