دفتر پژوهش‌های مؤسسه کیهان

تشکیل شورای انقلاب اسلامی و تعیین اعضای آن از سوی رهبری نهضت، جنبش مردم مسلمان ایران را که از 15 سال پیش از آن، آغاز و از حدود یک سال قبل به اوج خود رسیده بود، وارد مرحله تازه‌ای ساخت.
مرحله‌ای که در آن سازمان و مدیریت رسمی انتقال حکومت آینده از سوی بالاترین مرجع مبارزات یعنی رهبری نهضت تعیین شد. اگر حضرت امام در بهمن سال 1348 با طرح درس‌های ولایت فقیه و حکومت اسلامی در حوزه نجف، به‌طور رسمی آینده و هدف نهضت اسلامی مردم ایران را تشریح کردند و در طول آن سال‌ها، قدم به قدم و مرحله به مرحله این نهضت را با حضور مردم پیش بردند، اینک با تعیین شورای انقلاب، مرحله نهایی را کلید زده و زنگ پایان رژیم شاهنشاهی را به صدا درآوردند به این معنی که دیگر راه بازگشتی نیست و این نهضت مثل جنبش‌های پیشین مردم ایران برای استقلال و آزادی، تنها به اعتراضات و اعتصابات و تظاهرات و شعار و بیانیه و... بسنده نکرده و برای اجرای طرح‌ها و برنامه‌هایش، سازماندهی می‌کند.
امام خمینی از چندین ماه پیش از سقوط رژیم شاهنشاهی، نسبت به تشکیل شورای انقلاب اهتمام داشتند و در دیدار استاد مطهری با ایشان این موضوع را مطرح کرده و دستور تشکیل شورای انقلاب را داده بودند. حضرت امام پس از مدتی که خبری از تشکیل شورای یاد شده به ‌نظرشان نرسید، مجدداً در نامه‌ای به شهید بهشتی بر ضرورت تشکیل هرچه سریع‌تر آن تأکید ورزیده و نوشتند:
«... پس از اهدای سلام و تحیت، وقت دارد سپری می‌شود و من خوف آن دارم که با عدم معرفی‌ اشخاص، مفسده پیش آید. بنا بود به مجرد آمدن ایشان (آیت‌الله مرتضی مطهری از سفر و دیدار با امام) با‌ اشخاص مورد نظر یکی یکی و جمعی ملاقات کنید و نتیجه را فوراً به اینجانب اعلام کنید. و نیز مرقومی که معرف باشد با خط و امضای عدد معلوم بفرستید. من در انتظار هستم و باید عجله شود، و نیز استفسار از بعضی آنها برای مسافرت به خارج. در هر صورت همه موضوعات که به شما و ایشان تذکر داده شد، لازم است با عجله انجام گیرد و اگر‌ اشخاص دیگری نیز پیدا شد ملحق شود. والسلام...»1
با پیگیری‌های استاد مطهری و آیت‌الله دکتر بهشتی و بحث و مشورت با جامعه روحانیت مبارز (که تا آن زمان هدایت مبارزات و اعتصابات و تظاهرات را برعهده داشت)، اعضای اولیه شورای انقلاب اسلامی تعیین شدند که عبارت بودند از:
آیت‌الله استاد مطهری، آیت‌الله دکتر بهشتی، حجت‌الاسلام دکتر باهنر، آیت‌الله خامنه‌ای، حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی، آیت‌الله موسوی اردبیلی، آیت‌الله مهدوی کنی. ریاست شورا نیز برعهده استاد مطهری قرار گرفت.
امام در 18 دی 57 در پاسخ به نماینده رئیس‌جمهور فرانسه که حامل پیامی از جانب کارتر برای ایشان بود، اظهار داشتند: «راهی جز این نیست که نظام شاهنشاهی (که قانونی نیست) کنار برود، و ملت را به حال خود باقی بگذارند، تا من یک شورای انقلاب تأسیس کنم از‌ اشخاص پاکدامن، برای نقل قدرت؛ تا امکانات مناسب جهت حکومت مبعوث ملت انجام گیرد.»2
سرانجام در تاریخ22 دی ماه 1357 موجودیت شورای انقلاب به‌عنوان اولین و بنیادی‌ترین ارکان قدرت سیاسی و عالی‌ترین نهاد تصمیم‌گیری انقلاب بعد از حضرت امام، با پیام ایشان رسما اعلام شد:
«سلام و تحیت بر ملت قهرمان و شریف ایران! سلام بر شهدای راه حق!
اکنون که روز پیروزی ملت شجاع نزدیک می‌شود، اکنون که خون‌های پاک عزیزان بی‌گناهی که برای دفاع از حق و حقیقت به دست جلادان خون‌آشام شاه بر زمین ریخته شده است بارور می‌گردد، لازم می‌دانم مراتب ذیل را به اطلاع ملت ایران و مردم جهان برسانم:
به موجب حق شرعی و براساس رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به اینجانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام «شورای انقلاب اسلامی» مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق موقتاً تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد. اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب معرفی خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است؛ از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد. دولت موقت در اولین فرصت که مناسب و صلاح دانسته شود به ملت معرفی و شروع به کار خواهد نمود...»3
از آن پس شورای انقلاب اسلامی به‌طور رسمی به‌عنوان نیابت رهبر انقلاب، هدایت مبارزات را در داخل کشور برعهده گرفته و برای انتقال حکومت به انقلابیون و مردم و برپایی نظام اسلامی برنامه‌ریزی کرد.
بنا به پیشنهاد برخی اعضای شورا از جمله استاد مطهری و موافقت امام ابتدا آیت‌الله طالقانی به شورا ملحق شد که خود ایشان، از یک طرف بنا بر تکلیفی که احساس می‌کرد و از طرف دیگر به دلیل بی‌اطلاعی از شورای انقلاب تشکیل شده توسط امام، شورایی دیگر ایجاد کرده بود که بلافاصله پس از خبر یافتن از شورای انقلاب مورد نظر امام، آن را منحل کرده و به شورای انقلاب اسلامی پیوست.
در مرحله بعد برخی افراد غیرروحانی که در سال‌های گذشته در کنار روحانیت مبارز حضور داشتند نیز به شورا دعوت شدند، از جمله مهندس بازرگان و یداله سحابی و احمد صدر حاج سید جوادی و ...
اعلامیه حضرت امام درباره تشکیل شورای انقلاب، 22 دی‌ماه را به نقطه عطفی از برای نهضت اسلامی تبدیل نمود. تا پیش از آن تاریخ، انقلابیون و مبارزین از جهت گیری نهضت اطلاعی نداشتند که چگونه این تظاهرات و اعتصابات به برپایی حکومت اسلامی منتهی شده و این حکومت به چه کیفیتی برپا خواهد شد؟ مدیران و مسئولین آن در آغاز انقلاب و پیش از تشکیل دولت و مجلس و تعیین ریاست جمهوری، چه افراد یا گروهی هستند؟
همچنان که حضرت امام نیز در پیام خودشان به دکتر بهشتی از تاخیر و تعلل در برپایی این شورا ابراز نگرانی کرده بودند، برخی فرصت‌طلبان و نیروهای وابسته، با القاء این موضوع که نهضت امام و انقلابیون پیرو ایشان، برنامه و سازماندهی برای برپایی حکومت ندارند، درصدد بر آمدند که با طرح و نقشه خود عهده‌دار این مرحله شوند و پس از آن نیز عنان حکومت بعدی را در اختیار گیرند. اما اعلام رسمی تشکیلات و برنامه‌های آینده حکومت اسلامی از طریق شورای انقلاب، این بخش از توطئه دشمنان ملت ایران را نیز ابتر گذارد.
از طرف دیگر اعلام رسمی موجودیت شورای انقلاب از سوی امام خمینی، رژیم شاه و همچنین رسانه‌های جمعی را به تکاپو انداخت تا از هویت اعضای آن اطلاع پیدا کنند. اما نه در پیام حضرت امام و نه در هیچ‌یک از روزنامه‌ها و مطبوعات،‌ اشاره‌ای به اسامی اعضای این شورا نشده بود و البته پنهان ماندن هویت آنها به دلیل مسائل مختلف امنیتی و مقابله با توطئه‌های رژیم شاه و اربابان آمریکایی و اسرائیلی‌اش، تقریبا برای اکثریت قریب به اتفاق مردم، روشن و معلوم بود. ولی این سؤال در میان مردم می‌گشت که چه کسانی اعضای این شورای مهم انقلابی هستند؟
اما مطبوعات وابسته که پس از پایان اعتصابات دو ماهه با برنامه رهبر‌تراشی و موازی‌سازی برای نهضت امام و رهبری ایشان به میدان آمده بودند، در این مورد هم دست به کار شدند تا با معرفی افراد مورد نظر خود که اغلب، بسیار بی‌ربط با نهضت اسلامی مردم بودند، تلاش کنند تا نیروهای وابسته را در هدایت نهضت نفوذ داده و به نوعی سرنخ اوضاعی که از دست شاه و رژیمش خارج شده بود را دوباره به چنگ آورند.
از همین روی مدام گمانه‌زنی کرده و نیروهای به اصطلاح ملی و حتی وابستگان پیشانی سفید غرب را به‌عنوان اعضای شورای انقلاب معرفی می‌نمودند. مثلا در تاریخ 17 بهمن 1357، روزنامه کیهان با چاپ و انتشار اسامی و تصاویر یک سری از همین افراد، آنها را به‌عنوان اعضای احتمالی شورای انقلاب معرفی کرد. افرادی که فاصله بسیار بعیدی با نهضت امام و مبارزات مردم داشته و بعضا در مقابل آن قرار می‌گرفتند. برخی از این افراد عبارت بودند از:
رضا شایان (عضو جبهه ملی و از موسسین جبهه به اصطلاح دموکراتیک هدایت‌اله متین‌دفتری از مزدوران سازمان سیا که بعدا به شورای گروهک ‌تروریستی مجاهدین خلق پیوستند)، ارتشبد فریدون جم (که اگرچه زمانی رئیس ستاد ارتش شاه بود اما بعدا با وی اختلاف پیدا کرد و وزارت دفاع در دولت بختیار را هم نپذیرفت)، حسن نزیه (وابسته به سازمان سیا که در سفارت آمریکا، کد رمز داشت و بعدا هم در زمره ضدانقلابیون درآمد)، ناصر میناچی (از بانیان حسینیه ارشاد که با استاد مطهری در چگونگی اداره این مرکز، اختلاف پیدا کرد و باعث کناره‌گیری استاد از آن شد)، علی‌اصغر حاج سیدجوادی (از اعضای کانون نویسندگان که بعدا به شورای گروهک ‌تروریستی مجاهدین خلق پیوست و اسناد حقوق‌بگیری‌اش از سازمان سیا نقل محافل شد) و ...
شورای انقلاب در آغاز، هفته‌ای یک‌بار و سپس دو بار، به‌طور مخفی در منازل افراد تشکیل جلسه می‌داد. تصمیمات اتخاذ شده در این جلسات بلافاصله با امام در میان گذاشته شده و پس از کسب تکلیف، به مرحله اجرا درمی‌آمد. از اقدامات مهم شورای انقلاب، مذاکره با مقامات نظامی نیروهای مسلح، دیدارهای دیپلماتیک،‌ ترتیب دادن مسافرت بختیار به پاریس برای ملاقات با امام، مأموریت راه‌اندازی صنعت نفت و انتخاب رئیس دولت موقت بود.
در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، شورای انقلاب مهندس مهدی بازرگان را به‌عنوان نخست‌وزیر دولت موقت پیشنهاد و امام خمینی نیز وی را به‌عنوان رئیس دولت موقت انقلاب منصوب کردند. پس از پیروزی انقلاب و تشکیل دولت موقت، افرادی همچون دکتر حسن حبیبی، دکتر عباس شیبانی، ابوالحسن بنی‌صدر، صادق قطب‌زاده، ابراهیم یزدی، علی‌اکبر معین‌فر، احمد جلالی و حبیب‌الله پیمان نیز به جمع اعضای شورای انقلاب اضافه شدند.
ریاست این شورا در ابتدا برعهده آیت‌الله مرتضی مطهری بود اما با شهادت وی ریاست شورای انقلاب به آیت‌الله طالقانی منتقل شد و بعد از رحلت وی، دبیری شورا برعهده آیت‌الله دکتر بهشتی قرار گرفت.
با شروع کار مجلس و شورای نگهبان و دیگر نهادها، مسئولیت و ضرورت وجودی شورای انقلاب به پایان رسید. 
________________________________
1- صحیفه امام- جلد 4- صفحه 307
2- صحیفه امام- جلد 5- صفحه 377
3- صحیفه امام- جلد 5- صفحه 426