به گفته مسئولان، حدود ۷۰ درصد مصوبات قانون هوای پاک اجرا نشده است؛ بنابراین نباید انتظار داشته باشیم که آلودگی هوا برطرف شود.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما،
دکتر«مریم بیگ‌پور» نوشت: «قانون هوای پاک
بر اساس ۳۴ ماده، دستگاه‌های مختلف اجرایی در کشور از جمله وزارت کشور، وزارت نفت، وزارت نیرو، نیروی انتظامی، شهرداری، صداوسیما و... را مکلف کرده است که هر یک به تناسب وظایف خود، اقداماتی را برای کنترل آلودگی هوا در کشور اجرایی کنند؛ اما پس از گذشت چهار سال از ابلاغ این قانون، بسیاری از دستگاه‌ها اقدام موثری برای رفع آلودگی هوا انجام نداده‌اند.
به گفته مسئولان، حدود ۷۰ درصد مصوبات قانون هوای پاک اجرا نشده است؛ بنابراین نباید انتظار داشته باشیم که آلودگی هوا برطرف شود.
بر اساس آخرین گزارش‌ها، سهم منابع متحرک در آلودگی هوا ۶۰ درصد و سهم منابع ثابت حدود ۴۰ درصد است؛ اما به‌دنبال آلودگی شدید هوا طی روز‌های اخیر در برخی از کلانشهر‌های کشور از جمله تهران، اصفهان، اراک، تبریز و... بسیاری از کارشناسان بر سهم منابع ثابت بر آلودگی هوا در این نقاط تاکید کرده‌اند چراکه نشانه‌هایی از مصرف سوخت‌های
غیر استاندارد از جمله مازوت یا گازوئیل پرگوگرد در صنایع و نیروگاه‌ها دیده می‌شود و حتی استفاده از مازوت در برخی نیروگاه‌ها از جمله شازند اراک و نیروگاه طوس در استان خراسان رضوی تایید شده است.
آمار‌ها نشان می‌دهد؛ پالایشگاه‌های ایران روزانه حدود 1.7میلیون بشکه نفت خام (بدون احتساب میعانات گازی) پالایش می‌کنند و به خاطر کهنه بودن تکنولوژی این پالایشگاه‌ها، یک‌چهارم نفت خام تبدیل به مازوت می‌شود. وزارت نفت چند سال پیش طرحی۱۰میلیارد دلاری برای نو‌سازی پالایشگاه‌ها جهت کاهش تولید مازوت از ۲۴ به ۱۰ درصد معرفی کرد، اما این طرح به اجرا گذاشته نشد و حالا به نظر می‌رسد مازوتی که در پالایشگاه‌های کشور تولید می‌شود همراه با دیگر آلاینده‌های هوا در حلق و ریه شهروندان فرو می‌رود.
از سوی دیگر پژوهش‌ها نشان می‌دهد؛ در آلاینده‌های هوای تهران، مازوت وجود دارد. این را معاون فنی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران گفته و خبر داده که نشانه‌هایی از مصرف سوخت غیراستاندارد در صنایع و نیروگاه‌های تهران وجود دارد. البته استفاده از سوخت غیراستاندارد علاوه‌بر گوگرد، سبب تولید آلاینده‌های دیگری از جمله ذرات معلق کم‌تر از ۲.۵ میکرون
نیز می‌شود. علاوه‌بر این؛ رئیس‌پیشین سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز گفته بود که به دلیل تحریم‌ها برخی نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها به سبب پُر بودن انبارها، چاره‌ای برای استفاده از سوخت مازوت ندارند.
یادآوری می‌شود، سوخت دوم نیروگاه‌ها مازوت است. مازوت یک اصطلاح روسی است که برای سنگین‌ترین بخش‌های نفت خام که بعد از پالایش و گرفتن مشتقات نفت خام در پالایشگاه باقی می‌ماند به کار می‌رود. البته به مازوت نفت کوره و نفت سیاه هم می‌گویند، ولی در کل در دسته سوخت‌های صنعتی سنگین قرار می‌گیرد به طوری که از گازوئیل و نفتا سنگین‌تر است و البته سوختن آن آلودگی بسیار زیادی هم تولید می‌کند. این نفت که ارزش بسیار کمی دارد تا پیش از این بیشتر برای سوخت نیروگاه‌ها، کوره‌های آجرپزی، کارخانه‌های صنعتی، کشتی‌های بزرگ، ماشین‌آلات سنگین، دیزل‌های ثابت، متحرک و... به کار می‌رفت، اما به دلیل آلایندگی بالایی که این سوخت دارد، در بسیاری از کشور‌ها استفاده از مازوت به عنوان سوخت ممنوع شده و همچنین نهاد بین‌المللی کشتیرانی نیز استفاده از مازوت را برای کشتی‌ها در آب‌های بین‌المللی ممنوع کرده است؛ با این حال این سوخت در کشور ما هنوز از رونق نیفتاده است و به دلیل ممنوعیت فروش خارجی و برای جلوگیری از هدر رفت همچنان در نیروگاه‌ها می‌سوزد و اثراتش را در هوا و ریه مردم به جا می‌گذارد.
قوانین بالا دستی
قانون هوای پاک مشتمل بر ۳۴ ماده، ۲۵/۴/۹۶ به تصویب مجلس و تأیید شورای نگهبان رسید. در این قانون، ۱۴ دستگاه در حوزه کاهش آلاینده‌ها مسئولیت دارند. موضوع کیفیت سوخت در ماده ۱۸ قانون هوای پاک آمده است و وزارت نفت مکلف شده است سوخت تولیدی کشور از جمله بنزین، نفت گاز، نفت کوره و نفت سفید را مطابق با استاندارد ملی مصوب، عرضه کند. سازمان حفاظت محیط زیست نیز مکلف است از تولید سوخت غیراستاندارد جلوگیری کند. بر اساس ماده ۱۹ این قانون وزارت نیرو مکلف است، نسبت به توسعه، تولید و عرضه انرژی‌های تجدیدپذیر اقدام کند. به‌طوری که حداقل۳۰ درصد افزایش سالانه ظرفیت مورد نیاز برق کشور، از انرژی‌های تجدیدپذیر تامین شود.
در ماده ۱۲ این قانون سازمان محیط زیست مکلف است تمامی مراکز و واحد‌های صنعتی، تولیدی، عملیات معدنی، خدماتی، عمومی و کارگاهی را که آلودگی آنها بیش از حدمجاز مصوب است، مشخص کرده و مراتب را با تعیین نوع، میزان آلودگی، وسعت منطقه تحت تأثیر و حساسیت منطقه به بالاترین مقام تصمیم‌گیر واحد ابلاغ کند تا در مهلت معینی نسبت به رفع آلودگی یا تغییر تولید یا تغییر فرآیند تولید یا تعطیلی کار و فعالیت خود اقدام نمایند. همچنین در ماده ۱۳ این قانون آمده است: تمامی مراکز صنعتی، تولیدی، عملیات معدنی، خدماتی، عمومی و کارگاهی اعم از دولتی و غیردولتی موظفند از سوخت استاندارد مصوب استفاده کنند. با وجود گذشت ۴ سال از تصویب قانون هوای پاک، این مصوبات به درستی اجرایی نشده است.
تاکیدات رهبر معظم انقلاب
درخصوص آلودگی هوا
رهبر معظم انقلاب اسلامی ۱۷ اسفند ۹۳ در دیدار مسئولان و دست‌اندرکاران منابع طبیعی و حفظ محیط زیست، حل مسائل و مشکلات زیست محیطی همچون آلودگی هوا، پدیده ریزگرد‌ها و دست‌اندازی به جنگل‌ها، مراتع و فضا‌های سبز را نیازمند برنامه‌ریزی، تدبیر، پیگیری مستمر و جدی و قاطعیت دستگاه‌های مرتبط دانستند و تأکید کردند: حفظ محیط زیست یک وظیفه حاکمیتی است که باید با تهیه سند ملی محیط زیست و پیوست زیست محیطی برای همه طرح‌های عمرانی و صنعتی و همچنین جرم‌انگاری تخریب محیط زیست، به این وظیفه بسیار مهم، عمل شود.
ایشان به موضوع آلودگی هوا در کلانشهر‌ها و پدیده ریزگرد‌ها اشاره و تأکید کردند: این مشکلات، با صبر، حوصله، تدبیر و پیگیری لازم، قابل حل هستند. رهبر انقلاب، هوا، آب و خاک را سه عنصر اصلی در محیط زیست برشمردند و گفتند: برای حل مسائلی همچون آلودگی هوا در کلان شهرها، پدیده
گرد و غبار و همچنین کمبود آب و فرسایش خاک، بیشتر از تبلیغات، باید کار و تلاش جدی و پیگیری مستمر انجام داد.
چرایی و اهمیت موضوع
بیش از ۴ سال از تصویب قانون هوای پاک می‌گذرد و همچنان درحالی از سوخت مازوت و یا سوخت‌های پرگوگرد که بسیار آلاینده و خطرناک است؛ در کشور استفاده می‌شود که بر اساس ماده ۱۲، ۱۹ و ۱۳ قانون هوای پاک، وزارت نیرو مکلف به عرضه انرژی‌های تجدیدپذیر، وزارت نفت مکلف به تامین سوخت استاندارد مصوب و سازمان محیط زیست مکلف به بررسی و تعطیلی مراکز و واحد‌های صنعتی آلاینده هستند که به درستی این قوانین اجرایی نشده است.
متاسفانه اطلاعات موجود نشان می‌دهد که نه‌تنها از سوخت آلاینده مازوت در برخی نقاط کشور استفاده می‌شود، بلکه در استان تهران از سوخت گاز و گازوئیلی استفاده می‌کنند که کمتر از ۵۰ درصد آن استاندارد است؛ مسئله مازوت‌سوزی بار‌ها در صحن شورای شهر هم تذکر داده شده و رسما با اداره کل محیط زیست نیز مکاتبه شده تا از کارخانه‌های متخلف شکایت شود؛ اما نتیجه‌ای حاصل نشده است. به نظر می‌رسد در کنار پیگیری‌های کارشناسی، باید مباحث حقوقی نیز بررسی شود تا آلوده‌کنندگان هوا از جنبه قضائی نیز تخلفاتشان پیگیری شود.
ارزش فراگیری و دربرگیری سند
آلودگی هوا عامل مرگ زودرس سالانه بیش از
۴۱ هزار ایرانی است. بر اساس آخرین برآورد‌ها به ترتیب ۲۶ درصد از مرگ‌های ناشی از سکته مغزی، ۲۰ درصد از مرگ‌های ناشی از بیماری‌های ایسکمیک قلبی،
۱۹ درصد از مرگ‌های ناشی از سرطان ریه، ۲۰ درصد
از مرگ‌های ناشی از دیابت، ۳۰ درصد از مرگ‌های ناشی از عفونت‌های تحتانی دستگاه تنفسی و
۴۰ درصد از مرگ‌های ناشی از بیماری‌های مزمن انسداد ریوی بر اثر آلودگی هواست. به گفته زهرا
نژاد بهرام، عضو هیئت‌رئیسه شورای شهر سابق تهران، آلایندگی ناشی از مازوت میزان مرگ‌ومیر ناشی از کرونا را تا ۶ برابر افزایش می‌دهد.
بخش قابل توجهی از شرایط موجود به دلیل مازوت سوزی و سوخت آلوده صنایع است. آمار‌ها نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۷ تنها 3.5 میلیارد لیتر مازوت و نزدیک به ۶ میلیارد لیتر گازوئیل در نیروگاه‌های کشور مصرف شده که بخش عمده آن در زمستان سوزانده شده است. این شرایط در حالی است که از خرداد ۹۸ وزارت نیرو هیچ گزارشی از سوخت‌های مصرفی نیروگاه‌ها نداده است و دقیقا معلوم نیست میزان مصرف گاز، مازوت و گازوئیل نیروگاه‌ها طی دو سال گذشته، چه مقدار بوده است.
بحران برق و در کنار آن بالارفتن مصرف گاز امکان مصرف مازوت را افزایش می‌دهد و ترکیب آلاینده‌های مختلف با سوخت مازوت (نفت کوره) می‌تواند شرایط را در آخرین سال قرن نه فقط در تهران بلکه در شهر‌هایی همچون اراک، اصفهان، شیراز، کرمانشاه، مشهد، سنندج، بندرعباس و... از همیشه سخت‌تر کند.
سابقه موضوع
در ایران سالانه بیش از ۲۰ میلیارد لیتر مازوت تولید می‌شود که تا آغاز سال۲۰۲۰ حدود ۱۵ میلیارد لیتر آن صادر می‌شد و بقیه در داخل کشور، خصوصا در نیروگاه‌های برقی استفاده می‌شد. اما در سال گذشته، فروش مازوت ایران به دلیل تحریم‌های بین‌المللی، دچار اختلال شد و به ناچار مقدار بیش‌تری از آن در صنایع استفاده شد. مازوت به دلیل اینکه یکی از آلاینده‌ترین سوخت‌های فسیلی است، بیش‌تر در کشتی‌ها، صنایع و نیروگاه‌های مناطق دورافتاده استفاده می‌شود.
بر اساس استاندارد‌های سازمان بین‌المللی دریانوردی، استفاده از سوخت‌هایی با ترکیب گوگرد بالای نیم درصد در کشتی‌ها، از ابتدای سال۲۰۲۰ ممنوع شد؛ این در حالی است که مازوت تولیدی ایران بیش از ۷ برابر استاندارد‌های بین‌المللی گوگرد دارد. دی ماه سال ۱۳۹۹ مسعود تجریشی، معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست، اعلام کرد: «طبق آخرین بررسی‌هایی که در ابتدای هفته گذشته از صنایع بزرگ اطراف تهران انجام داده‌ایم، مطلع شدیم که تعدادی از نیروگاه‌های تهران از سوخت مازوت استفاده کرده‌اند.»
همچنین این موضوع بار‌ها در شورای شهر به محل بحث تبدیل شد. در دی ماه سال ۹۹ که تهران بدترین روز‌های ممکن را تجربه می‌کرد، «زهرا نژادبهرام» در جریان دویست و شصت و یکمین جلسه شورای شهر تهران در تذکری به سازمان محیط‌زیست گفت: «با توجه به تذکر جدی وزارت بهداشت به وزارت نیرو و صحبت‌های اخیر رئیس‌سازمان محیط‌زیست مبنی بر مصرف سوخت مازوت و گازوئیل در نیروگاه‌های اطراف تهران به ویژه فعالیت نیروگاه‌های شهید رجایی قزوین و منتظر قائم، در جایگاه نمایندگی مردم از شما می‌خواهم بر اصل وظایف قانونی خود نسبت به جلوگیری از مصرف سوخت مازوت و سوخت‌های مشابه اقدام کنید».
علاوه‌بر این مجید فراهانی، به عنوان رئیس‌کمیته بودجه شورای شهر سابق تهران، با ذکر این نکته که مازوت آلوده‌ترین سوخت فسیلی از نظر دی‌اکسید گوگرد و ذرات معلق است گفته بود: «مدیریت کاهش آلودگی هوا امروز نیازمند جلسات اضطراری و فوری در سطح دولت و مجلس است، بنابراین به عنوان نماینده مردم تهران از دو قوه مجریه و مقننه می‌خواهم با تشکیل جلسه فوری و تصمیم به اقدامات عاجل از مرگ‌ و میر‌های این روز‌های تهران و دیگر شهر‌ها بر اثر آلودگی هوا بکاهند».
در این میان، مسئله این است که وزارت نفت همواره مدعی بوده است که چاره‌ای به جز مصرف مازوت ندارد. بیژن نامدار زنگنه در زمستان سال ۹۹ به صراحت گفته بود: «ما به هیچ وجه مایل نیستیم که مازوت مصرف شود، اما چاره‌ای نداریم؛ گازوئیل در حداکثر ظرفیت ممکن تحویل می‌شود و بیش از این امکان ندارد». بدین ترتیب ایران یا باید پالایشگاه‌های خود را تعطیل کند، یا اینکه فکری برای مصرف داخلی مازوت تولیدی پالایشگاه‌ها کند. مشکل اینجاست که سهم مازوت از کل محصولات نفتی تولیدی برخی پالایشگاه‌های بسیار قدیمی ایران، مانند پالایشگاه آبادان و کرمانشاه به۴۰ درصد نیز می‌رسد؛ به عبارتی ۴۰ درصد نفت خام تحویلی به این پالایشگاه‌ها تبدیل به مازوت می‌شود. پالایشگاه آبادان، بزرگترین پالایشگاه کشور است و روزانه نزدیک به ۴۰۰ هزار بشکه نفت پالایش می‌کند.
مسئله بر زمین مانده
و ارائه راهکار برای حل مشکل
به گفته علی حدادی عضو کمیسیون امورداخلی کشور و شورا‌های مجلس شورای اسلامی (۱۹ آبان ۱۴۰۰) «متاسفانه اراده جدی برای مقابله با معضل‌های زیست محیطی به ویژه در بحث آلودگی هوا وجود ندارد و ادامه این روند آسیب‌های جدی برای سلامت مردم به دنبال دارد.»
برای مقابله با آلودگی هوا و سایر مسائل زیست محیطی دستگاه‌های مختلف وظایف سنگینی
بر عهده ‌دارند، اما متاسفانه کم کاری دستگاه‌ها و نبود اراده محکم برای مقابله با این معضل زیست محیطی سبب شده تا هر ساله در فصول سرد سال با این پدیده مواجه شویم. به عنوان مثال در استان البرز و قزوین استفاده از مازوت، یکی از عوامل اصلی آلایندگی به شمار می‌رود، اما جلوی آن نیز گرفته نمی‌شود. یکی از عوامل آلایندگی در شهر تهران وجود کارگاه‌ها و صنایع است، اما اقدام جدی برای انتقال آنها به خارج از شهر نیز صورت نمی‌گیرد. متاسفانه بی‌تفاوتی و
سهل انگاری نسبت به انجام اقدامات به موقع، مشکلات جدی زیست محیطی را به ویژه در بحث آلودگی هوا برای کشور رقم زده است.
ارائه راهکار
-به نظر می‌رسد؛ سازمان محیط زیست باید به طور جدی مطالبه‌گری کند تا هر دستگاه وظایف خود را برای مقابله با معضل‌های زیست محیطی انجام دهد. قطعا ادامه این روند آسیب‌های جدی برای سلامت مردم به همراه دارد.
- مجلس شورای اسلامی باید از بعد نظارت بر اجرای قانون به این موضوع ورود جدی کند. اجرای دقیق قانون و اقدام به موقع مهم‌ترین عامل موثر برای کنترل معضل‌های زیست محیطی است که به قول
مقام معظم رهبری باید با اراده جدی دنبال شود.
۱- تشکیل کمیته اضطرار آلودگی هوا برای جلوگیری از مازوت سوزی صنایع در ایام اوج آلودگی هوا از دیگر راهکارهاست. (مازوت‌سوزی در وسط اقیانوس هم ممنوع است، اما در تهران به خاطر افت فشار گاز، برخی از کارخانه‌ها از مازوت استفاده می‌کنند. محیط‌زیست به عنوان ناظر باید در این زمینه مداخله کند و نظر دهد.)
۲- با توجه به اظهارنظر کارشناسان، نصب فیلتر و استفاده از شیوه‌های حذف مشتقات گوگرد در دودکش نیروگاه‌ها می‌تواند زمینه استفاده از مازوت را مهیا کند و به عبور مؤثر از چالش قطعی برق و قطعی گاز بدون تشدید آلودگی هوا منجر شود.
۳- بهره‌گیری از ظرفیت دستگاه قضا در زمینه مقابله با آلودگی هوا نیز از راهبرد‌های بسیار موثر است. دستگاه قضا در این زمینه همکاری‌های خوبی داشته و با حکم‌های قضایی می‌توان میزان آلایندگی صنایع را کاهش محسوسی داد. (متأسفانه برای کشوری که بیش‌ترین منابع گازی را دارد، گاهی مسئولان برای شهروندان شرط می‌گذارند که یا از روشنایی استفاده کنید و یا باید مازوت سوزانده شود، این وضع برای دومین کشور جهان از نظر دارا بودن منابع گازی قابل پذیرش نیست.)
۴- مدیریت مصرف سوخت، آموزش شهروندان و فرهنگ ‌سازی در این خصوص به ویژه با کمک صداوسیما و رسانه‌های مجازی یکی دیگر از راهکار‌ها برای کاهش آلودگی هوا و مازوت سوزی است.
۵- جریمه‌های سنگین برای استخراج کنندگان رمز ارز به ویژه در روز‌های آلوده نیز راهکار موثر دیگری است.
۶- یکی دیگر از راه‌حل‌های موثر تشدید نظارت و بازرسی‌های ویژه از صنایع است.
۷- استفاده از تجربه‌ها بین‌المللی (مانند تجربه موفق مکزیکو سیتی، یکی از آلوده‌ترین شهر‌های جهان، در کنترل آلودگی و بهبود کیفیت هوا طی یک دهه)، متخصصین داخلی و شرکت‌های دانش‌بنیان، از راهکار‌های دیگری است که بر اساس آن می‌توان در یک برنامه پنج‌ساله روند کاهشی آلودگی هوا را داشته و در برنامه پنج‌ساله دوم هم شاخص آلودگی در بسیاری از شهر‌ها را به طرز محسوسی پایین آورد.
۸- تامین اعتبارات لازم و نظارت جدی بر هزینه کرد آن نیز از راهکار‌های دیگر حل این مشکل مهم است.
۹- اما مهم‌ترین عامل برای رفع آلودگی هوا، اجرای قانون هوای پاک است. باید با دستگاه‌هایی که به قانون عمل نمی‌کنند برخورد شود و رفع آلودگی هوا در اولویت کار مسئولان قرار گیرد. قطعا اگر قانون اجرا و اعتبارات تأمین شود بسیاری از مشکلات حل خواهد شد.»
‌استفاده از مازوت‌‌ در نیروگاه‌ها مشروط شد
گفتنی است رئیس‌سازمان محیط زیست در روزهای اخیر با بیان اینکه استفاده از سوخت مازوت برای نیروگاه‌ها و واحدهای صنعتی و معدنی ممنوع است، به خبرگزاری تسنیم گفته بود: با توجه به نزدیکی فصل سرد سال و احتمال قطع شدن گاز نیروگاه‌ها و واحدهای صنعتی و معدنی، برای سوخت جایگزین آنها باید فکر شود.
علی سلاجقه با اشاره به اینکه وزارتخانه‌های صمت، نیرو و نفت باید برای تامین سوخت نیروگاه‌ها و واحدهای صنعتی و معدنی برنامه‌ریزی بکنند، اظهارداشت: ما نیز آمادگی کامل داریم تا از این واحدها حمایت کنیم و شرایط را برای رفع مشکل‌ آنها تسهیل نمائیم.
وی از منع استفاده هر نوع سوخت‌های فسیلی برای نیروگاه‌ها و واحدهای صنعتی و معدنی نزدیک به شهرها و کلان شهرها خبر داد و افزود: واحدهایی که از سوخت‌های فسیلی قرار است استفاده کنند باید با رعایت فاصله از شهرها باشند که بر اساس دستورالعمل سازمان محیط زیست تعریف شده است.