مسجد در همه جا باید پاکیزه، زیبا و آرامبخش باشد. مدیریت محتوایی و معنوی مسجد که بر دوش روحانی مسجد است باید خردمندانه و مسئولانه و حتی عاشقانه باشد. حوزه‌های علمیه برای آماده‌سازی روحانیانی در این طراز، وظیفه‌ای ذاتی و طبیعی دارند.
اگر مسجد، کیفیت شایسته خود را بیابد هزینه‌های مادی و معنوی بسیاری از دوش جامعه و مردم و مسئولان برداشته خواهد شد.»
متن فوق بخش‌هایی از پیام رهبر معظم انقلاب به بیستمین اجلاس سراسری نماز است.
همان‌طور که از این پیام و سایر رهنمودهای بزرگان دین و انقلاب برمی‌آید مسجد جایگاه ویژه و ارزشمندی در جامعه اسلامی دارد که در صورت بازیابی این جایگاه والا برکات فراوانی نصیب کشور اسلامی خواهد شد.
در شماره پیشین صفحه گزارش روز به این موضوع پرداختیم که اگر مسجد محور هر محله باشد خواه ناخواه بسیاری از مشکلات آن محله به برکت مسجد فعال حل خواهد شد. دراین شماره نیز قصد داریم ویژگی‌های یک مسجد فعال و دلایل عدم استقبال از برخی مساجد را از منظر فعالان مسجدی بررسی کنیم.
دلایل عدم استقبال از برخی مساجد
رضا خلیلی جوان 31 ساله‌ای است که از دوران کودکی در مسجد و پای منبر بزرگان دین بوده و هم‌اکنون نیز با داشتن تحصیلات کارشناسی ارشد عضو هیات امنای مسجد محله‌شان است.
این جوان مسجدی درباره اینکه چرا برخی مساجد ما به‌رغم شکل و شمایل زیبا خالی از نمازگزار است می‌گوید: «بنده با انجام تحقیقات وسیعی که دراین باره کرده‌ام به این نتیجه رسیده‌ام که عدم استقبال از برخی مساجد عمدتا به این دلایل است: نخست اینکه مکان‌یابی مسجد از ابتدا در محل مناسبی صورت نگرفته است. مثلا مسجد در مکان غیرمسکونی بنا شده است. ثانیا اینکه امام جماعت حضور منظم و فعالی در مسجد ندارد و نمازهای سه گانه بدون امام جماعت در مسجد اقامه می‌شود و یا امام جماعت مدام تغییر می‌کند.
ثالثا میان امام جماعت، هیات امنا و بسیج هماهنگی و وحدت نظر وجود ندارد و یا اختلافاتی باعث کمرنگ شدن این هماهنگی شده است. رابعا امام جماعت توان برقراری ارتباط محبت‌آمیز با نمازگزاران خصوصا جوانان را ندارد. خامسا مسجد فاقد برنامه‌های جذاب و متنوع برای جذب نسل جوان است. البته منظور از این برنامه‌ها هر برنامه‌ای نیست بلکه برنامه‌هایی مدنظر است که در چارچوب شرع و انقلاب تعریف شده است. سادسا اینکه فعالان آن مسجد اعم از امام جماعت، هیات امنا و نمازگزاران نتوانسته‌اند مسجد را محور محله و ملجأ و پناهگاه مردم قرار دهند و به همین سبب اهالی محل رغبتی برای حضور در مسجد از خود نشان نمی‌دهند. درحالی که مسجد مطلوب اسلام مسجدی است که پناهگاه و مورد اتکای عموم مردم باشد.
وی با اشاره به سبک زندگی غربی می‌گوید: «دراین نوع زندگی، ماهواره و به تبع آن آموزه‌های لیبرال سرمایه‌داری ملجا افراد است، درحالی که در سبک زندگی اسلامی مسجد به عنوان مرکز ثقل انسان‌های متعالی است.»
خلیلی با بیان اینکه اگر خواهان ترویج سبک زندگی اسلامی هستیم باید عملا وارد میدان شویم ادامه می‌دهد: «مسجد بهترین مکان برای ترویج سبک زندگی اسلامی است. چرا که استادی همچون امام جماعت و شاگردانی نظیر نمازگزاران مومن و انقلابی و فضای معنوی مسجد همه و همه می‌توانند نقش مهمی در جهت تبلیغ زندگی صحیح اسلامی ایفا نمایند. مثلا نوع زندگی و رفتار امام جماعت مسجد همواره الگوی دیگران است.
اگر او زندگی ساده و بی‌آلایشی داشته باشد و در رفتار و گفتارش نیز آموزه‌های دین پررنگ باشد یقینا مردم محل و نمازگزاران به او تاسی خواهند کرد.»
خلیلی سپس به تجربه‌های موفق برخی مساجد در اداره امور محله اشاره می‌کند و می‌گوید: «اگر مدیریت مسجد نگاه جامعی نسبت به محله خود داشته باشد طبیعی است که تلاش می‌کند این نگاه جامع را در عمل هم پیاده کند مثلا برای تمامی شئونات محله اعم از فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، قضایی و... برنامه‌ریزی می‌کند و حتی در صورت وجود امکانات سعی در اجرای این برنامه‌ها خواهد داشت.»
طرحی زیبا برای ساماندهی متکدیان
وی در ادامه ساماندهی متکدیانی که به مسجد محلات مراجعه می‌کنند را یک امر ضروری دانسته و می‌گوید: «ما در مسجد محله خودمان با اجرای طرحی به ساماندهی موضوع متکدیان پرداخته‌ایم. براساس این طرح از تمامی متکدیانی که به مسجد مراجعه می‌کنند (بدون اینکه برخورد نامناسبی با آنها شود) آدرس و شماره تلفن می‌گیریم و به فاصله چند ساعت درباره خواسته‌های او تحقیق میدانی می‌کنیم. اگر در پایان تحقیقات به این نتیجه برسیم که او مشکل دارد درحد توان و وسع مسجد به مشکلش رسیدگی می‌کنیم. البته باید اذعان کنیم متاسفانه اغلب متکدیان مذکور بر طبق همان تحقیقات واقعا نیازمند نیستند بلکه مسجد را مکانی برای کاسبی خود می‌پندارند.
به طور مثال بنده پس از حدود 600 مورد تحقیق درباره متکدیانی که به مسجد مراجعه کرده‌اند دریافتم که فقط حدود 30مورد آنها واقعا نیازمند هستند و مابقی کاسبند!»
ازدواج آسان یکی از برکات مسجد
وی یکی دیگر از برکات مسجد انقلابی هر محله را ترویج ازدواج آسان میان جوانان می‌داند و اظهار می‌کند: «ما در مسجد امام حسن مجتبی علیه‌السلام واقع در محله مشیریه تهران بحث ازدواج آسان را اجرا کردیم که طی آن بسیاری از جوانان مسجدی با مهریه 14 سکه بهار آزادی مراسم عقد خود را نیز در مسجد برپا کردند.
همین اقدام باعث شده که جوانانی که به این شیوه ازدواج کرده‌اند علاوه بر اینکه الان اغلب زندگی خوب و سالمی دارند از گرفتن وام‌های کلان برای برگزاری مراسم پرخرج عروسی نیز مصون مانده و زیر بار قرض نرفته‌اند.»
خلیلی در ادامه با بیان اینکه اگر خواهان احیای ارزش‌های اسلامی هستیم راهش فقط از طریق مساجد است می‌گوید: «باید مثل زمان دفاع مقدس  جوانان مخلص و بی‌نام و نشان به مسجد بیایند و کار تبلیغ ارزشها خصوصا سبک زندگی اسلامی را شروع کنند.»
خلیلی همچنین معتقد است «اگر می‌خواهیم مسجد محور محله باشد باید طراحی گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف داشته باشیم مثلا مهدکودک‌های اسلامی که فارغ از رقص و آواز و آموزش‌های غربی است را در مساجد ایجاد کنیم. همچنین صندوق قرض‌الحسنه واقعا اسلامی که هیچ سود و زیانی در آن نیست در کنار هر مسجد برپا شود. کانون فرهنگی اسلامی که به طور تخصصی و مستمر برنامه فرهنگی طراحی و  اجرا می‌کند در هر مسجدی ایجاد شود. ایجاد مدرسه تحت مدیریت مسجد و نیز برپایی فروشگاه عرضه محصولات اسلامی که ناب‌ترین کالاهای فرهنگی اسلامی اعم از پوشاک مثل چادر و مقنعه و تی‌شرت های زیبا و نیز سی‌‌دی و کتاب‌های بومی و دینی در آن عرضه شود از دیگر اقداماتی است که هر مسجد فعالی باید نسبت به انجام آن اقدام نماید.»
اعتماد جوانان به امام جماعت
حجت‌الاسلام معراجی امام جماعت مسجد صاحب‌الزمان(عج) افسریه با تاکید بر اینکه مسجد هر محله باید پناهگاه مردم و خصوصا جوانان آن محل فارغ از تیپ و قیافه ظاهری آنان باشد می‌گوید: «جوانان محله بر اثر شناخت و اعتمادی که نسبت به بنده پیدا کرده‌اند بعضا حاضرند جزئی‌ترین کارهای زندگی‌شان را که حتی به پدر و مادرشان هم نمی‌گویند به بنده بگویند. مثلا چندی پیش ساعت 12 شب زنگ منزل ما را که جنب مسجد است  زدند وقتی در خانه را باز کردم جوان مضطرب و نگرانی را دیدم که با ناراحتی خاصی می‌گفت حاج آقا من دچار یک گناه کبیره‌ای شده‌ام که هرچی فکر کردم کجا بروم جز مسجد و امام جماعت مسجد دیدم هیچ جا غیر از اینجا را ندارم. ببینید یک جوان سراغ دوستان و نزدیکان خودش نمی‌رود تا اسرار زندگی‌اش را فاش کند و فقط سراغ امام‌جماعت مسجد می‌رود.»
وی با بیان اینکه مسجد فعال فقط نباید به اقامه نماز جماعت بسنده کند می‌افزاید: «البته اقامه نماز‌جماعت منظم در مسجد باعث جلب اعتماد مردم محل نسبت به امام‌جماعت می‌شود و اساسا وظیفه اول هر مسجدی اقامه نماز جماعت باشکوه است، منتها در کنار این موضوع باید مساجد به فکر انجام برنامه‌های دیگری نیز باشند. به طور مثال ما در مسجد صاحب‌الزمان(عج) افسریه علاوه بر خدمات‌ر‌سانی به فقرا و مستمندان واقعی محله، اقدام به تهیه 25 مورد جهیزیه کامل کرده‌ایم. همچنین هزینه داروی بیماری‌های خاص که بیمارانش توان پرداخت آن را ندارند تا حد زیادی پرداخت می‌کنیم. حتی با داروخانه محله صحبت کردیم که اگر کسانی از مسجد مراجعه‌کرده‌اند و توان پرداخت هزینه داروهای عادی خود را هم نداشتند شما دارو را به آنها بدهید و هزینه‌اش را از مسجد دریافت کنید. همچنین هزینه عمل‌های جراحی سنگین نیز در مواردی با مشورت نمازگزاران مسجد پرداخت شده است.»
ارتباط بین مسجد و مدرسه
حجت‌الاسلام معراجی سپس یکی از شیوه‌های جذب نوجوانان به مسجد را ایجاد ارتباط بین مسجد و مدرسه می‌داند و می‌گوید: «با شروع سال تحصیلی فعالان مساجد با مدارس محلشان ارتباط جدی برقرار کنند و ضمن ارائه برنامه‌های فرهنگی اسلامی به مدارس در جهت ارتباط با نوجوانان و جوانان اقدام کنند. مثلا مربیان فرهنگی خواهران مسجد ما در یک زمانی با حضور در مدارس محل، برنامه صبحگاهی آنها را اجرا می‌کردند پس از 5-6 ماه از انجام این فعالیت و ارتباط محبت‌آمیز میان مربیان و محصلان ما مشاهده کردیم که جمعیت خواهران مسجد محل 3 برابر شد. حتی بسیاری از آنها با خانواده‌هایشان به مسجد می‌آمدند و در نمازهای جماعت و سایر برنامه‌های مسجد شرکت می‌کردند.»
وی می‌افزاید: «بعضی‌ها می‌گویند فضای مسجد باید آرام باشد، در حالی که حضور جوان و نوجوان که سرشار از انرژی و نشاط است آرامش مسجد را برهم می‌زند لذا نباید نوجوانان به مسجد بیایند! در حالی که به نظر بنده اولا حضور نوجوانان و جوانان در مساجد ضروری است و ثانیا امام جماعت مسجد باید با هنر مدیریت خود، بتواند بین پدربزرگ پیر با نوه نوجوانش که هر دو در مسجد حاضر شده‌اند ارتباط برقرار کند. یعنی وظیفه امام جماعت این است که از یک طرف مدام بزرگان مسجد را توجیه کند که حضور نوجوانان و نونهالان در مسجد لازم است هرچند  قدری با شلوغی همراه است ولی اینها فرزندانتان هستند لذا با آنها انس بگیرید و حتی به خاطر حضور در نماز جماعت به آنها هدیه بدهید و هرگز برخورد تند با آنها نداشته باشید. از سوی دیگر هم مدام باید به زبان نرم به نوجوانان آداب مسجد را گوشزد کنید تا او بداند که مکان مسجد جدای از مکان بازی و خنده و تفریح است.»
لزوم تغییر نگاه مردم و مسئولان به مسجد
امام جماعت مسجد صاحب‌الزمان(عج) افسریه که بیش از 20 سال است در این مسجد نماز جماعت می‌خواند معتقد است:‌ «اگر می‌خواهیم مساجد کشور در طراز مساجد صدراسلام قرار گیرند باید نگاه مردم و مسئولان نسبت به مساجد عوض شود. مثلا وقتی در مجلس یا شورای شهر طرحی درباره حمایت از مساجد مطرح می‌شود بعضی‌ها به بهانه‌های مختلف مخالفت می‌کنند، در حالی که اگر مساجد ما تقویت شوند آن وقت مدیران آینده کشور در مسجد تربیت خواهند شد. همچنین از مسئولین حوزه‌های علمیه تقاضا داریم در بحث‌های حوزوی موضوع مدیریت مسجد را به عنوان یک درس تخصصی قلمداد کرده و به آن بها بدهند. علما و مراجع تقلید هم نسبت به امام جماعتی یک مسجد اهتمام بورزند تا بلکه شأن امام جماعتی مسجد مثل گذشته یک شأن والایی به حساب بیاید. متاسفانه الان ما در برخی مساجد شاهدیم امامان جماعت به دلیل مشکلات معیشتی نمی‌توانند برای اقامه نماز جماعت در مسجد و نیز ارتباط با مردم وقت کافی بگذارند.»
جوایز مسجدی چگونه باشد؟
در حین مصاحبه با حجت‌الاسلام معراجی امام جماعت مسجد صاحب‌الزمان(عج) تعدادی از مربیان کانون فرهنگی مسجد به جمع ما می‌پیوندند و درباره جوایز پایگاه تابستانی مسجد با امام جماعت مشورت می‌کنند. نکته جالب در این میان این است که امام جماعت به آنها توصیه می‌کند سعی کنید همه جوایز صرفا رویکرد ورزشی نداشته باشد بلکه از صبغه فرهنگی هم برخوردار باشد. مثلا نرم‌افزارهای فرهنگی و قرآنی و حتی تی‌شرت‌هایی که منقش به تصاویر شهداست برای هدیه‌دادن به نوجوانان مناسب است.
وی تاکید می‌کند: «اگر جوایز مسجد تماما ورزشی باشد خودبه‌خود نگاه بچه‌ها تغییر می‌کند و گویی ما به بچه‌ها می‌گوییم هدف از حضور شما در پایگاه تابستانی فقط ورزش و بازی است و بس.»
این توصیه زیبای امام جماعت مسجد ما را یاد حرف‌های یکی از جوانان مسجد رضویه واقع در میدان خراسان می‌اندازد که می‌گفت: «مساجد فقط نباید در یک زمینه برای جذب جوانان اقدام کنند و فقط با برگزاری مسابقات ورزشی در فصل تابستان به دنبال حضور آنان در مسجد باشند بلکه شأن والای مسجد ایجاب می‌کند برنامه‌ها و حتی جوایز نیز سمت و سویی الهی و خدایی داشته باشند. همچنین فعالان مسجد نباید مادیات را در مسجد پررنگ کنند بلکه هرچقدر مسائل معنوی و ذکر و توسل و مناجات در مساجد پررنگ باشد و مسجدی‌ها از سراخلاص به راز و نیاز با خدای خویش بپردازند ناخودآگاه فضا برای جذب دلهای مشتاق و پاک جوانان فراهم می‌شود و همچون دوران دفاع مقدس مساجد لبریز از حضور پرشور مردم به ویژه جوانان خواهد شد.»