بالندگی نسل آینده در گرو پیوند با کتاب
آنچه را که میتوان بعد از بیست سال تجربه آموخت، مطالعه یک ساعت کتاب ارزشمند به ما میآموزد. کتاب خواندن، یعنی فرصت زیستن بیشتر بهجای دیگران. امکان دارد خواندن یک کتاب، پایه افکار و تصمیمات انسان برای زندگیاش را به کل تغییر دهد و اندیشه او را بر مبنای جدید قرارداده یا در مسیر خاصی هدایت کند.
کتاب خوب قادر است سرنوشت خوب را برای ما رقم بزند و دیدگاه درست و انگیزه برای هر چهبهتر ساختن زندگیمان به ما ببخشد. بههرحال دو چیز کیفیت زندگی شما را تعیین میکند: کتابهایی که میخوانید و آدمهایی که ملاقات میکنید.
روزانه در مسیر رفتوآمد به محل کار، تا آمادهشدن صبحانه یا ناهار یا قبل از خواب، میتوانید چند ده دقیقه را به مطالعه اختصاص دهید، مجموع این ده دقیقههای کوچک در یک روز، بسته به مدیریت زمان شما، به
۴۰ دقیقه یا بیشتر خواهد رسید که شروع بسیار خوبی است و اگر همت کنید، این تمرین رفتهرفته به یکی از عادتهای روزانه عالیتان تبدیل خواهد شد.
سرانه مطالعه ایرانیها روزی چند دقیقه است؟
سرانه مطالعه ایرانیهای ۱۵ ساله و بیشتر در روز حدود ۱۶ دقیقه و ۳۲ ثانیه است.
طبق گزارش مرکز آمار ایران، در سال ١٣٩٩ سرانه مطالعه افراد ١٥ ساله و بیشتر باسواد در ماه به طور متوسط هشت ساعت و ١٨ دقیقه برآورد شد که بهعبارتدیگر ١٦ دقیقه و ٣٦ ثانیه در روز بوده است. از این مقدار شش ساعت و ٣٢ دقیقه سرانه مطالعه کتاب غیردرسی، یک ساعت و ٢٣ دقیقه سرانه مطالعه روزنامه و ٢٣ دقیقه سرانه مطالعه نشریات بوده است.
بهطورکلی ٩/٦٢ درصد افراد باسواد ١٥ ساله و بیشتر در سال ١٣٩٩ یک نوع مطالعه غیردرسی اعم از کتاب غیردرسی، روزنامه یا نشریه داشتهاند.
٥/٥٤ درصد از افراد باسواد ١٥ ساله و بیشتر، در یک سال قبل از آمارگیری، مطالعه کتاب غیردرسی اعم از چاپی یا الکترونیکی داشتهاند.
استانهای یزد با ١٥ ساعت و ١٦ دقیقه، قم با
١٥ ساعت و ١٢ دقیقه و قزوین با ١٢ ساعت و ٥٨ دقیقه در ماه بیشترین و استانهای کرمانشاه با سه ساعت و ٤٠ دقیقه، کهگیلویه و بویراحمد با سه ساعت و ٢٢ دقیقه و بوشهر با دو ساعت و ٤٠ دقیقه در ماه کمترین سرانه مطالعه را در سال ١٣٩٩ داشتهاند.
فرصت مطالعه در سفرهای کوتاه شهری
گینهایها مثلِ معروفی دارند که میگوید:
«اگر بخواهی پولت را مخفی کنی و کسی آن را ندزدد، بهترین راه، گذاشتن پول لای کتاب است، چون هیچکس سراغ کتاب نمیرود!» این مثال خوبی برای کسانی است که کتاب کم میخوانند. اگر تصمیم گرفتهاید که از امروز کتابهای بیشتری بخوانید، به شما توصیه میکنیم که در طول مسیرهای روزمرهتان چهکارهایی بکنید که بتوانید سالبهسال کتابهای بیشتری بخوانید؟
رؤیا سنایی زاده کارشناس ارشد کتابداری توضیح میدهد: «اگر فرض کنیم که هر بزرگسال به طور متوسط میتواند ۳۰۰ کلمه در دقیقه مطالعه کند، در شش ساعت سفر شهری هفتگی میتوانید ۱۰۸ هزار کلمه کتاب بخوانید و همچنان وقت کافی برای فعالیتهای دیگرتان هم باقی میماند. مسلماً فرض اولیه همه این محاسبات آن است که شما از حملونقل عمومی استفاده میکنید و آنقدر هم شلوغ نیست که نتوانید کتابتان را باز کنید و در دست بگیرید. آنهایی که پشت فرمان مینشینند، چنین امکانی ندارند، مگر آنکه به کتابهای صوتی گوش دهند.»
وی در ادامه میگوید: «برای سفرهایی به کوتاهی یک ربع یا کمتر خواندن خبر کوتاه یا شعر بهترین چیزی است که میتوانید مطالعه کنید. تمام کردن یک متن کوتاه به شما انتخاب میدهد که یا یک متن کوتاه دیگر را شروع کنید یا اینکه گفتوگویی را با دیگران آغاز کنید.»
این کارشناس عرصه کتاب و کتابخوانی میافزاید: «یک روش دیگر، خواندن داستانهای خیلی کوتاه است.»
وی برای سفرهای ۳۰ دقیقهای یا کمتر پیشنهاد میدهد: «برای سفرهای ۳۰ دقیقهای، مجموعه داستانهای کوتاه بهترین انتخاب است.»
برای سفرهای ۴۵ دقیقهای یا کمتر پیشنهاد میدهد: «برای سفری که حدود سه ربع طول میکشد، رمانهای سریالی یا داستانهای پاورقی بهترین گزینه هستند.»
همچنین برای سفرهای یکساعته یا بیشتر پیشنهاد میدهد: «مسافر خوشاقبالی هستید که سفری با این مدتزمان به شما اجازه غوطهور شدن در آثار بلندتر را میدهد.»
وی با تاکید بر اینکه تمرین منجر به کمال میشود، در تکمیل صحبتهایش میگوید:
«با تمرکز بر خواندن در سفرهای کوتاه یاد میگیرید که برخی محرکهای اطراف مانند صدای مردم یا مثلاً گرمای قطار را نادیده بگیرید و صرفاً روی تکلیفی در دست دارید، یعنی کتابتان تمرکز کنید.
تسهیل این امر در صورتی ممکن است که آن را تبدیل به یک عادت کنید. تعهد، ثبات و نظم کمک میکند که مغز مسیرها را با خواندن تداعی کند. پس هر چه به خواندن ادامه دهید، در این کار بهتر خواهید شد. با کمی تمرین ممکن است به جایی برسید که رفتوآمد روزانه تبدیل به بهترین وقت روز شما شود که چشمانتظار رسیدنش خواهید بود.»
معضل حذف کتاب از سبد خرید خانوار
کتابی که تا پارسال به قیمت ۲۵ هزار تومان به فروش میرسید، امسال همان کتاب را ناشر در چاپ جدید به قیمت ۷۵ هزار تومان برای فروش گذاشته است، این باعث میشود که در سبد خرید خانوار و حتی افراد فرهنگی، کتاب زودترین کالایی باشد که از گردنه خارج شود و طبیعتاً اجاره مسکن، پوشاک، مواد غذایی و سایر موارد اضطراری در اولویت قرار بگیرد. کتابی که با قیمت معقولی خریداری میشد و افراد توانایی خرید آن را داشتند به دلیل گرانی طبیعی است که کمتر خریداری شود. بهنحویکه نهتنها افراد جامعه رغبت کمتری برای خرید کتاب پیدا میکنند، بلکه حتی بسیاری از کتابخانهها نیز در تأمین کتابهای روز دچار مشکل میشوند و این گرانی باعث کاهش فروش این محصول فرهنگی شده، چون توانایی خرید پایین آمده است و شهروندان نیز دیگر تمایلی به خرید کتاب و مطالعه آن ندارند.
محتشم مؤمنی یک فرهنگی از اراک برایمان میگوید: «امروز در کتابخانهام به مناسبت هفته کتاب سراغ کتاب سهجلدی «نگاهی به تاریخ جهان» اثر جواهر لعل نهرو نخستوزیر فقید هند رفتم. کتابی که آن را تابستان ۱۳۶۶ یعنی سی و چهار سال پیش و در دوران دانشجوییام در مرکز تربیتمعلم دارالفنون تهران از کتابفروشی روبهروی دانشگاه تهران خریده بودم و همچنان زینتبخش کتابخانهام است. وقتی جلد اول کتاب را به دست گرفتم به ناگاه چشمم به قیمت کتاب در پشت جلد آن افتاد: ۲۵۰۰ ریال و بهعبارتدیگر دویست و پنجاه تومان. این مبلغ کمی بیش از یکسوم حقوق ما دانشجویان تربیتمعلم بود که ماهیانه هفتصد تومان دریافت میکردیم.»
وی ادامه میدهد: «با دیدن مبلغ کتاب و مقایسه آن با حقوق خود و همقطارانم در آن زمان، با خود گفتم چه نسلی بود نسل ما که از دلوجان عاشق کتاب و مطالعه بود (و جستهگریخته همچنان هست) و از نان شب خود میزد و کتاب میخرید و چه نسلی شده نسل امروز که اصولاً با کتاب و کتابخوانی بیگانهٔ بیگانه است و دلیل روشن آن همین آماری است که چندی پیش از سوی مراجع ذیصلاح اعلام شد که بر اساس آن سرانه مطالعه در کشور ما شانزده دقیقه و بیست ثانیه است! بهراستی آن کجا و این کجا؟!»
مطالعه باید نیازهای مردم را مرتفع کند
بزرگترین مشکل کتابخوانی در ایران این است که امر مطالعه برای مردم امری جدی و حتی عبوس به شمار میرود و مردم نمیتوانند از آن لذت ببرند.
حمید شاهآبادی نویسنده ادبیات کودک و نوجوان همزمان با هفته کتاب درباره مشکل کتاب نخواندن مردم و پایین بودن سرانه مطالعه با بیان مطلب بالا در ادامه میگوید: «زمانی که از مطالعه بحث میشود، تصویری که مردم دارند این است که فردی در یک اتاق ساکت و خلوت با یک عینک ضخیم نشسته و یک کتاب قطور میخواند. در واقع مطالعهکردن برابر پژوهش، آن هم در سطح فرهیختگی برای مردم تعریف شده است.»
وی میافزاید: «ما باید بیش از هر چیز به لذت مطالعه بپردازیم و برای این کار نیازمند کتابهایی هستیم که در سطح روان و با بیان شیرین نیازهای روزمره مردم را پاسخ دهند. باید به مردم یاد بدهیم که بتوانند ساعت فراغت خود را با مطالعه پر کنند یا نیازهای روزمره خود را از طریق مطالعه پاسخ دهند. بهعنوانمثال، اگر ماشین فردی خراب شد با استفاده از کتاب بتواند تعمیرش کند یا اگر فردی در تربیت فرزندان خود مشکل دارد باید کتاب مناسب با زبان ساده و روان برای این موضوع وجود داشته باشد تا بتواند استفاده کند.»
شاهآبادی خاطرنشان میکند: «مخاطب با خواندن کتاب باید بتواند بخندد، بتواند متعجب شود و یا وارد دنیایی بشود که به سرگرمی نزدیک است. معمولاً داستانهای ایرانی نمیتوانند برای مردم جذاب باشند، زیرا قصهمند نیستند و بیشتر فرم محورند یا مخاطب خاصی را هدف قرار میدهند. مهمترین اتفاق این است که شرایطی فراهم کنیم تا مردم از خواندن لذت ببرند و کتاب خواندن را کاری شاق، توانفرسا و بهعنوان رفتاری در سطح فرهیختگی ندانند. همه مردم در هر سطحی از سواد باید بتوانند کتابهای موردعلاقه خود را بخوانند و از آن استفاده کنند.»
این نویسنده درباره حذف کتاب از سبد خرید خانوادهها بهخاطر قیمت بالای کتاب، میگوید: «من معتقدم فرهنگ مردم ما بهگونهای است که یا کتاب را هدیه میگیرند یا میخواهند بهرایگان یا با تخفیف بالا به دست بیاورند. مثلاً بهراحتی برای سیگار و ساندویچ یا هر چیز دیگری پول میدهند، اما به کتاب که میرسد از گرانی کتاب حرف میزنند. شاید کتاب به این دلیل گران به نظر میآید که جزء نیازهای مردم نیست و اولویت چندم مردم تعریف میشود و مردم میتوانند آن را نادیده بگیرند و تا حدامکان میخواهند کتاب را مجانی تهیه کنند. به نظرم اگر مردم از مطالعه لذت ببرند، به کتاب وابسته میشوند و هزینهای بابتش پرداخت میکنند، همانطور که برای سایر نیازهای خود هزینه میکنند.»
ترجیح مردم کتابهای کاغذی است
راحتی مطالعه و استفاده از کتابهای دیجیتالی که روی تبلتها، گوشیهای هوشمند و دستگاههای الکترونیکی اینچنینی به آنها دسترسی داریم، بر کسی پوشیده نیست، اما نتیجه یک تحقیق جدید آشکار کرده که بیشتر مردم هنوز کتاب خواندن سنتی و کتابهای کاغذی را به کتابهای الکترونیکی ترجیح میدهند و بهطورقطع هم باید امری رضایتبخش در ورقزدن کتابها و نگاهداشتن کتابهای فیزیکی در دست، وجود داشته باشد که بیش از دو سوم افراد بزرگسال در یک نظرسنجی جدید اظهار کردهاند انتخابشان کتابهای کاغذی است.
نزدیک به نیمی از پاسخدهندگان اعلام کردهاند که از ورق زدن فیزیکی کتابها لذت میبرند و ۴٢ درصد نیز گفتهاند دوست دارند کتابها را در دستانشان لمس و احساس کنند. این در حالی است که ٣٢ درصد نیز ادعا کردهاند وقتی کتاب کاغذی میخوانند، بیشتر در عمق داستان فرو میروند و درگیر آن میشوند و
١۶ درصد نیز به این خاطر که خرید کتابهای کاغذی آنها را به یاد کتابخانه میاندازد، آن را به کتابهای دیجیتالی ترجیح میدهند.
نکته جالبتوجه این است که بیش از ٣۵ درصد از پاسخدهندگان اقرار کردهاند به این دلیل به خرید کتابهای کاغذی روی میآورند که میتوانند با قراردادن آنها در کتابخانه، پسزمینه خوبی در ملاقاتها و جلسات آنلاین در فضای پشت سرشان فراهم آورند!
در مجموع تنها ١۶ درصد از افراد مورد تحقیق، خواندن کتابهای دیجیتال را ارجح دانسته و ٨ درصد نیز طرفدار کتابهای صوتی بودهاند. نتایج دیگر این مطالعه همچنین نشان داد که بیشتر این افراد بزرگسال- که بهصورت رندومی در این نظرسنجی شرکت کردهاند- سه ساعت در هر هفته را به مطالعه اختصاص میدهند.
مریم نوابیان روانشناس میگوید: «مردم ترجیح میدهند کتابهای کاغذی بخوانند، زیرا کتابهای کاغذی چیزی ملموستر و عیانتر را به خواننده ارائه میدهند و احساس ماندگاری بیشتری را به وجود میآورند. مطالعه به فرد حس و شکلی ازگریز میبخشد و درست بهمثابه وقفه و استراحتی کوتاه در میان روزمرگیهای افراد و نیز فرصتی برای یادگرفتن چیزهای جدید و گسترش ذهن و فکر است.»
نتایج یک مطالعه اطلاعات جالب دیگری را آشکار کرده است. بیش از نیمی از پاسخدهندگان به این نظرسنجی هدف خود را از مطالعه رسیدن به آرامش تعریف کردهاند.
۴۶ درصد نیز بهعنوان تفریح و جدایی از زندگی واقعی و روزمره و بیش از ٣ نفر از ١٠ نفر نیز آن را وسیلهای برای یادگیری چیزهای جدید تلقی کردهاند. ٣٩ درصد نیز رسیدن به احساس شادمانی و خوشحالی و نزدیک به ۴۵ درصد نیز عنوان کردهاند با شروع کرونا و قرنطینه کتابخوانتر شدهاند. ٨۵ درصد نیز تاکید کردهاند؛ بعد از اتمام پاندمی با خود تعدادی کتاب به سفر خواهند برد. گفتنی است که ٧٢ درصد از افرادی که در این نظرسنجی شرکت کردهاند، مدعی شدهاند کتابهای دستدوم خریداری میکنند و کتابها در زمره بیشترین آیتمهایی هستند که آنها ترجیح میدهند بهصورت پیشتر استفادهشده تهیه کنند.
برخی ارزان بودن، آسیب کمتر رساندن به محیط زیست، لذت بردن از بوی کتابهای کهنه و خوانده شده و ١۵ درصد نیز امید به یافتن نامه و یادداشت در لابهلای صفحات کتاب را دلیل خریداری کتابهای دستدوم عنوان کردهاند.