گسیختگی تاروپود هنرهای ایرانی در بی‌تدبیری مدیریتی
علی آبشناس
صنایع دستی، عنوانی که از کارهای زیبا و دستانی هنرمند سرچشمه گرفته است. هنرهایی که نشان از قدمت چندین‌هزار ساله این
مرز و بوم دارد. گلیم و گبه، قالی و قالیچه، فرش، آویزهای زیبا، آبگینه و سفال، ظروف مسی و نقره‌ای که به طرز هنرمندانه‌ای با نقش و نگارهایی زیبا تزئین می‌شوند و کاری خلاقانه و هنری را
شکل می‌دهند.
بسیاری از ما حداقل در خریدهای شب عید، نگاهمان به مغازه‌ها و بازارهایی دوخته شده که کالاهایی زیبا و درخور تحسین را در معرض فروش قرار داده‌اند. در چند دهه اخیر تعداد کارهای صنایع دستی ایرانی حتی در بازارهای داخلی کشورمان غریب مانده و اکثرا اجناسی مانند کفش‌های چوبی هلندی، کنده‌کاری‌های نقره‌ای صنعتی، آویزها و مجسمه‌های ژاپنی، ظروف سفال چینی و گلیم‌های مغولستانی در ویترین مغازه‌ها برای فروش دیده می‌شود! بازاریان، علت این امر را ارزانی این‌گونه اقلام ذکر می‌کنند و صاحبان صنایع و اساتید اهل فن، علت ارزانی را کیفیت پایین مواد اولیه و
نقش و نگاری اندک با دستگاه‌های صنعتی و البته رانت واردات با هدف نابودی هنرهای چندین‌هزار ساله ایرانی می‌دانند.
صنایع دستی ایران نه تنها مورد کم‌لطفی در بخش صادرات قرار گرفته، بلکه در داخل کشور خودمان هم از حمایت کمتری برخوردار است و این کالاهای زیبا و باکیفیت که با عشق و صفای هنرمندان ساخته می‌شود مورد بی‌مهری مسئولین و مردم قرار دارد.
ریشه‌یابی مشکلات، چگونگی پررنگ‌تر کردن حضور این اقلام در بازارهای داخلی و خارجی و نوع حمایتی که می‌توان از دولت انتظار داشت، موضوعاتی است که در این گزارش به آنها اشاره شده است.
ایجاد بازارچه‌های فروش صنایع دستی
در مناطق گردشگری
سید احمد حمیدی، کارآفرین و استاد قلم‌زنی شیراز ضمن اشاره به اینکه صنایع دستی، همان صنایع مستظرفه است و از زمان‌های گذشته دارای مشکلات زیادی بوده، به گزارشگر کیهان می‌گوید: «در بعضی از رشته‌ها ما واقعاً در صنایع دستی مستظرفه، به تعداد انگشتان دست هم استادکار نداریم. البته این آمار مربوط به شهر شیراز و استان فارس است و باید گفت، یک مشکل و دلیلی وجود دارد که صنایع دستی مورد این همه بی‌مهری قرار گرفته است. اگر ما پای صحبت استادکاران صنایع دستی بنشینیم، متوجه می‌شویم که از لحاظ اقتصادی، معیشتی، فروش و حمایت مشکل دارند و بعضاً بیمه نیستند و بازنشستگی ندارند.»
آقای حمیدی در پاسخ به سؤال خبرنگار کیهان مبنی بر اینکه، چرا صنایع دستی و استادکاران ما به این مرحله رسیدند که اوضاع در این حوزه این‌گونه بشود، می‌افزاید: «می‌توانیم این موضوع را از دو دیدگاه بررسی کنیم: دیدگاه اول، سیاست دولت‌ها و همین‌طور گاه انتخاب نادرست بعضی از مدیران در پست‌ها و خاصه معاونت صنایع دستی است. دیدگاه دوم هم مربوط به خود صنعتگران است.»
وی با اشاره به حضور توریست‌ها و گردشگران و استقبال آنها از صنایع دستی می‌گوید: «باید بستری فراهم بشود که ما بتوانیم از این فضای به‌وجود آمده استفاده کنیم. گردشگران معمولا به مکان‌های تاریخی و بافت قدیم کشورمان می‌آیند. برای یک صنعتگر صنایع دستی با وجود قیمت‌های میلیاردی کارگاه‌ها اصلا مقدور نیست، یک جایی را آماده و کاری را در آنجا شروع کند که آیا از او خریداری بشود یا خیر. دولت می‌تواند در این مکان‌ها با ایجاد بازارچه‌های صنایع دستی یک نوع حمایت از صنعتگران و تولیدکنندگان این حوزه انجام بدهد.»
ضرورت تغییر در مدیران
و معاونان صنایع دستی
یک استاد قلم‌زنی، ضمن انتقاد از سلیقه‌ای عمل کردن
مدیران و معاونت‌های صنایع دستی، می‌گوید: «با انتخاب درست مدیران، می‌توان این مشکل را تا حدود بسیار زیادی حل کرد. ما در استان فارس و خصوصا شهر شیراز، یک تشکل قوی نداریم که بتواند از حقوق صنعتگران ما دفاع کند و این همیشه یک معضل بود. چرا که، نبود تشکل سبب می‌شود که خود صنعتگر از خودش دفاع کند و وقتی این اتفاق می‌افتد، می‌بایست تبعات آن را هم بپذیرید. الان خوشحالم که اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان صنایع دستی این بار را به دوش می‌کشد. سلیقه‌ای عمل کردن مدیران اکثرا بحث‌برانگیز است، مدیرانی که در تهران هستند و همه ایران را با صنایع دستی
اصفهان مقایسه می‌کنند.»
وی در پایان تصریح می‌کند: «صنعتگران مشکل بعدی هستند که متاسفانه به علم روز مجهز نیستند. ما احتیاج به خرد جمعی یا یک کانون صنفی داریم. باید از متخصصین و نخبگان یک گروه تشکیل بشود و در آن بحث و تبادل نظر انجام بشود تا به راهکارهایی دست یابیم. ما می‌توانیم توسط همین اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان صنایع دستی به آرمان‌هایی که داریم دست یابیم. دولت‌ها تاکنون فقط هدف و مبنا را بر فروش قرار داده‌اند، ما برای فروش مجبوریم قیمت را پایین بیاوریم و برای قیمت کم حتما از مواد اولیه پایین‌تر استفاده می‌شود و یا مانند بعضی از کشورها با دستگاه‌های صنعتی و مواد اولیه ضعیف‌تر (پلاستیک) و چند خط و خش معمولی کالایی تولید می‌شود.»
برداشتن قانون پیمان ارزی
برای حوزه صنایع دستی
قوانینی که در دولت‌های قبل به اجرا درآمد به اعتقاد صنعتگران این حوزه، سبب ضعف در حوزه صادرات و تولید صنایع دستی گردید و انتظار می‌رود در دولت کنونی اصلاح گردد.
عباس شیردل، رئیس اتحادیه صنف صنایع دستی استان اصفهان ضمن برشمردن شرایط صنایع دستی و قوانین دست و پاگیر صادراتی برای این حوزه، به گزارشگر کیهان می‌گوید: «شرایط صنایع دستی بستگی به میزان صادرات، مواد اولیه، قیمت‌های مواد اولیه و همچنین قوانین صادراتی دارد که متاسفانه در زمان حسن روحانی قانونی به نام پیمان ارزی برای صادرات قرار داده شد که باید گفت به حوزه صنایع دستی تحمیل شد. پیمان ارزی به کالایی اطلاق می‌شود که ارزبری داشته باشد. یعنی به عنوان مثال یک نفر برای یک تلویزیون که تولید می‌کند 100 یا 200 یورو دریافت می‌کند و وقتی می‌خواهد این کالای تولیدی را صادر بکند، باید در مقابل مبلغ ارزی که دریافت کرده، مابه‌التفاوت آن ارز دولتی را پرداخت کند. ولی در حوزه صنایع دستی اصلاً چنین چیزی وجود ندارد، ارز دولتی به این حوزه پرداخت نشده که بخواهد ارزبری داشته باشد. پیمان ارزی را به حوزه صنایع دستی
تحمیل کردند که متاسفانه هیچ‌گونه اعتراضی از طرف وزارتخانه نشد و صادرات فرش و صنایع دستی را به صفر رساندند. در تجارت بی تو بی(B TO B) ما به خاطر این قانون که به اسم مبارزه با پولشویی به اجرا گذاشته شد -که اصلا در این حوزه همچنین موردی وجود ندارد- واقعا خسارتی فراوان دیدیم.»
استاد قلم‌زنی اصفهان، با اشاره به شرایط سخت کاری و نبود بیمه و امنیت شغلی برای صنعتگران این حوزه، می‌افزاید: «حدود ۶ سال است که بیمه‌شده جدیدی را قبول نکردند و همچنان هنرمندان ما تحت پوشش بیمه‌های تأمین اجتماعی نیستند مگر آن تعدادی که از قبل بیمه بوده‌اند. آغاز همه‌گیری بیماری کرونا، مزید بر علت شد و مسائل و مشکلات بسیار زیادی برای افراد به وجود آمد و از این رو بسیاری از کارگاه‌ها و فروشگاه‌ها تعطیل شد، خیلی از هنرمندان که سال‌ها زحمت کشیده بودند و دوره‌هایی را به صورت شخصی دیده بودند، مجبورشدند از حوزه صنایع دستی خارج بشوند و دنبال شغل جدیدی باشند.»
انتظار برای تحقق تحولات
در دولت سیزدهم
رئیس اتحادیه صنف صنایع دستی استان اصفهان ضمن انتقاد از عملکرد برخی مدیران حوزه صنایع دستی، می‌گوید: «خوشحال بودیم با آمدن دولت سیزدهم، تغییر و تحولاتی به وجود خواهد آمد، البته تا این لحظه تغییر و تحولاتی آنچنانی در حوزه میراث فرهنگی و صنایع دستی به وجود نیامده و همچنان همان مدیرانی بر سر کار هستند که قبلاً با آنها این مشکلات را داشتیم. امیدواریم که با عوض کردن مسئولین و مدیرکل‌‌های استان‌ها، تحولی به وجود بیاید. از نظر ما، استفاده از تشکل‌های مردمی راهگشاست و در حوزه صنایع دستی، میراث فرهنگی و گردشگری هرگونه تصمیم‌گیری از پایین به بالا، بایستی محقق بشود. جامعه هنرمندان صنایع دستی بایستی حتماً با اصول و قوانین و قواعدی که قانونگذار معین کرده، در چارچوب قوانین نظام صنفی تشکیل شود که تاکنون متاسفانه این امر تحقق نیافته است و امیدواریم که بدین‌وسیله یک تحولی به وجود بیاید.»
بیمه و بازنشستگی، صنعتگران و هنرمندان اولین مشکل آنها
علاوه بر مسائل مدیریتی، مشکلات معیشتی و شرایط سخت اقتصادی در دوران کرونا سبب شده است تا صنعتگران و هنرمندان حوزه صنایع دستی یادی از نبود بیمه و بازنشستگی خود کنند.
سلمان گورنگی رئیس اتحادیه تعاونی‌های
صنایع دستی و فرش استان فارس، ضمن انتقاد از عملکرد مدیران می‌گوید: «متأسفانه طی سالیان گذشته در بحث صنایع دستی به دلیل مشکلات مدیریتی تنها ماندیم. بیمه صنعتگران و هنرمندان اولین مشکل لاینحل آنهاست و تقاضا داریم به این موضوع رسیدگی شود. موضوع دیگر مشوق‌های تولید است که با توجه به شیوع بیماری کرونا در بخش تولید به غیر از وام‌های اولیه که صحبت شد به نتیجه مشخصی نرسید و درخواست داریم تا این مشوق‌ها و وام‌های کم‌درصد با بازه پرداخت طولانی‌تر برای هنرمندان این بخش در نظر گرفته شود. طرح حمایت از پیشکسوتان و صنعتگران دیگر طرحی است که با گذشت ۳ سال از تصویب آن در مجلس هنوز در دولت اجرایی نشده و از دولت انتظار داریم تا اقدامات لازم در این خصوص انجام شود. برداشته شدن مشوق‌های صادراتی در حوزه صنایع دستی، موضوعی است که تقاضای رسیدگی برای رفع آن را داریم.»
رئیس اتحادیه تعاونی‌های صنایع دستی و فرش استان فارس، ضمن تأکید بر راه‌اندازی کارگروه تخصصی اقتصاد هنر در حوزه هنرهای سنتی و صنایع دستی می‌گوید: «تشکیل کارگروه و اتاق فکر تخصصی در جهت بسته‌بندی و صادرات صنایع دستی برای کشورهای حوزه خلیج فارس و اروپایی و تشکیل انجمن‌های علمی
صنایع دستی و هنرهای سنتی از جمله محورهایی است که در جهت حل مسائل و مشکلات این حوزه اهمیت دارد و از دولت سیزدهم و وزیر محترم درخواست داریم تا توجه ویژه‌ای به این حوزه داشته باشند.»
حسین همتی مدیرعامل اتحادیه تعاونی‌های صنایع دستی استان فارس نیز از مشکل بیمه هنرمندان
به عنوان مشکل اصلی یاد کرده و می‌افزاید: «مشکلی که همیشه بوده و ما در جلسات مختلف در حضور مسئولان در رده‌های مختلف، صحبت‌های زیادی کردیم، ولی راهکاری برای آن ایجاد نشده بحث بیمه هنرمندان بوده است. با توجه به اینکه ما در استان فارس حدود ۲۰۰ هزار
صنعتگر در زمینه‌های مختلف صنایع دستی داریم که البته بیشترشان در زمینه «دست‌بافته‌های داری»
فعالیت دارند، تعداد بیمه‌شدگان خیلی کم است. قانونی وجود دارد مبنی بر اینکه می‌بایستی حداقل ۱۰ نفر از بیمه شدن منصرف بشوند و یا از سیستم بیمه‌ای حذف بشوند تا یک نفر جایگزین بشود. این موضوع هم خیلی زمانبر و هم پروسه عجیب و غریبی است. امیدوارم که با حمایت وزیر محترم این اتفاق بیفتد و جناب آقای ضرغامی بتوانند مسیری را هموار کنند تا بیمه‌شده‌هایی که در صف انتظار هستند بیمه شوند و از مزایای بیمه بهره‌مند شوند.»
تعطیلی کارگاه‌ها در کرونا و فشار بانک‌ها
برای بازپرداخت وام‌ها
اقدامات حمایتی مانند پرداخت وام در ایام کرونا که با روش‌های سخت و عجیب و غریب بانک‌ها، موجبات ایجاد مشکلات و سختی‌های جدید را فراهم آورد. اکنون فعالان این حوزه خواستار حمایت‌های واقعی دولت و وزیر صنایع دستی و گردشگری برای بهتر شدن اوضاع این حوزه هستند.
حسین همتی ضمن انتقاد از نحوه بازپرداخت وام‌های حمایتی در همه‌گیری کرونا تصریح می‌کند:
«بر کسی پوشیده نیست که مسئله کرونا، چه آسیبی به بدنه گردشگری و صنایع دستی وارد کرد و بالطبع هنرمندان و صنعتگران ما هم آسیب خیلی زیادی دیدند و این مسئله تقریباً منجر به تعطیلی خیلی از کارگاه‌ها شد.
اتحادیه تعاونی‌های صنایع دستی استان فارس به واسطه وجود و حضور همین دوستان صنعتگر و هنرمند، نزدیک به ۹ سال اتحادیه برتر ملی تاریخی، برتر استانی و جزء برندهای خوشنام کشور است و الان این دوستان آسیب دیدند و متاسفانه شرایط زندگی‌شان بعد از همه‌گیری کرونا خیلی سخت شده است.
حمایت‌هایی که از سمت دولت در زمان کرونا اتفاق افتاد بعضا وام‌هایی بود که مبالغ آنها آنچنان چشم‌گیر نبود و دوستان را فقط بدهکار کرد و به عبارتی، یک قطره در بیابان گرم و بی‌آب و علفی بود که چکانده شد. متاسفانه در بازپرداخت این وام‌ها مسائل خیلی زیادی پیش آمد و اتفاقات عجیب و غریبی افتاد. بانک‌ها برای وصول اقساط فشار می‌آوردند، به نحوی که دوستان با ما تماس گرفتند و تمایل داشتند تا این وام‌ها را دریافت نکنند و در عوض کارگاه‌ها را تعطیل کنند، با توجه به اینکه شیراز به عنوان شهر جهانی صنایع دستی ثبت شده است، ما توقعات زیادی داشتیم که اتفاقات خیلی خوب بیفتد.
خیلی تلاش کردیم که بتوانیم آنها را حفظ کنیم و چراغ کارگاه‌ها روشن باشد ولی واقعا اگر فکری به حال دوستان نشود مطمئنا منجر به تعطیلی می‌شوند و از ادامه فعالیت منصرف می‌شوند.»