عراق 18 مهرماه شاهد پنجمین انتخابات پارلمانی بود. این انتخابات در فضایی متفاوت از 4 دوره قبلی برگزار شد. تغییر قانون انتخابات باعث شده بود تا تحلیلگران این دوره را متفاوت ارزیابی کنند. مشارکت پایین مردم در این انتخابات بار دیگر نشان از
بی‌اعتمادی مردم عراق به سیاستمداران دارد. سرانجام این انتخابات برگزار شد و نتایج اولیه از پیشتازی جریان مقتدی صدر حکایت دارد. این مسئله باعث اعتراض دیگر احزاب شیعه شده و بسیاری شائبه تقلب را مطرح کرده اند. اما این انتخابات چگونه برگزار شد و پیام های این انتخابات به چه صورت است.
نتایج انتخابات
پنجمین انتخابات پارلمانی عراق در
10 اکتبر 2021 (18 مهر 1400) برگزار شد. در این انتخابات که به صورت پیش از موعد (زودهنگام) برگزار گردید، ۳،۲۴۹ نامزد از ۲۱ ائتلاف و ۱۰۹ حزب، به همراه برخی نامزدهای مستقل برای کسب ۳۲۹ کرسی پارلمان رقابت کردند. انتخابات پنجم پارلمان عراق در حالت طبیعی می‌بایست در سال 2022 برگزار می‌شد اما بنا به شرایط بحرانی کشور با برنامه‌ریزی هیات دولت برگزاری انتخابات در اکتبر سال جاری برگزار شد. انتخابات اخیر پنجمین انتخابات عراق، پس از تدوین قانون اساسی در 2005 بود. پیش‌ از این چهار انتخابات در سال‌های 2006، 2010، 2014 و 2018 برگزار شده است. خبرگزاری رویترز به نقل از کمیساریای عالی مستقل انتخابات عراق نرخ مشارکت در انتخابات پارلمانی این کشور را ۴۱ درصد اعلام کرد. بنا بر آخرین جمع‌بندی‌های صورت گرفته، جریان صدر به رهبری «مقتدی الصدر» در صدر انتخابات عراق قرار دارد. کمیساریای عالی انتخابات عراق پس از شمرده شدن دستیِ آرا در اعلام مجدد خود برخی نتایج را تغییر داده است؛ جریان صدر به رهبری «مقتدی الصدر»: ۷۳ کرسی؛ افراد مستقل: ۳۸ کرسی؛ ائتلاف تقدم به ریاست «محمد الحلبوسی»: ۳۸ کرسی؛ ائتلاف دولة القانون به ریاست «نوری المالکی»: ۳۵ کرسی؛ حزب دموکرات کردستان عراق به ریاست «مسعود بارزانی»: ۳۳ کرسی؛ ائتلاف الفتح به ریاست «هادی العامری»: ۱۶ کرسی؛ تحالف کردستان (حاصل همپیمانی حزب اتحادیه میهنی کردستان و حرکة التغییر): ۱۶ کرسی؛ ائتلاف عزم به ریاست «خمیس الخنجر»: ۱۲ کرسی؛ حرکه امتداد به ریاست «علاء الرکابی» برخاسته از تظاهرات‌های اکتبر سال ۲۰۲۰: ۹ کرسی؛ حرکة الجیل الجدید به ریاست «شاسوار عبدالواحد»: ۹ کرسی؛ اشراقة کانون: ۶ کرسی؛ ائتلاف العقد الوطنی به ریاست «فالح الفیاض»: ۵ کرسی؛ تحالف قُوی الدولة (جریان حکمت ملی به ریاست «عمار الحکیم»+ ائتلاف النصر به ریاست «حیدر العبادی»): ۵ کرسی؛ مسیحیان - کوتا: ۵ کرسی؛ «تحالف التصمیم» به ریاست «عامر الفایز»: ۴ کرسی؛ جماهیرنا هویتنا: ۳ کرسی؛ المشروع الوطنی: ۲ کرسی؛ و احزابِ حرکة حسم للاصلاح، تحالف النهج، تجمع اهالی واسط المستقل، التحالف العربی فی کرکوک، کردهای فیلی، قادمون، الجماهیر الوطنیة، تحالف الامال الوطنی، الشبک، المنتج الوطنی، الصابئة، حرکة بلادی، حرکة حقوق به ریاست «حسین مونس»، الایزدیون، اقتدار، تیار الفراتین، الوفاء والتغییر، جبهة ترکمان العراق، السند الوطنی، جماعة العدل الکردستانیة هر کدام یک کرسی.
واکنش‌ها
«هادی العامری» رئیس ائتلاف الفتح عراق، در ارتباط با نتایج انتخابات این کشور اعلام کرد: «به هر قیمتی که شده، ما این نتایج ساختگی را نمی‌پذیریم و از آرای نامزدهای خود و رأی‌دهندگانمان با تمام قدرت دفاع خواهیم کرد.» رئیس ائتلاف الفتح نتایج اعلام شده انتخابات پارلمانی را «جعلی» خواند. حزب اسلامی عراق تأکید کرد: «نتایج اعلام شده را کاملا رد می‌کنیم و تأکید داریم که [این نتایج] ساختگی و از پیش تعیین شده است.» این حزب که وابسته به اهل سنت است، با انتشار بیانیه‌ای گفته است : «نتایجی که کمیساریای انتخابات اعلام کرد، صحیح نیست.» «ابوعلی العسکری» سخنگوی گردان‌های حزب الله نیز بیانیه شدیداللحنی صادر کرده است: «آن چیزی که در انتخابات دیدیم بزرگترین عملیات کلاهبرداری و فریب سازمان یافته تاریخ علیه ملت عراق بود... برادران ما در مقاومت اسلامی عراق برای مواجهه با تحولات در این برهه حساس آمادگی و حکمت و مراقبت دقیق داشته باشند...»
دلایل مشارکت پایین
هر چند تا کنون نتایج قطعی انتخابات از سوی کمیسیون مستقل انتخابات عراق اعلام نشده اما نکته قابل توجه در این میان ثبت رکورد پایین‌ترین مشارکت انتخاباتی در عراق در تمامی سال‌های پس از 2003 است. در حقیقت، در انتخابات زودهنگام اخیر پارلمانی که بر اساس قانون جدید حوزه‌ای برگزار ‌شد حدود 41 درصد مشارکت در کل کشور عراق به ثبت رسید که این پایین‌ترین میزان مشارکت در انتخابات پس از اولین انتخابات این کشور در سال2006 تا کنون به شمار می‌آید. با این اوصاف، اکنون این پرسش مطرح می‌شود که علت این مشارکت پایین شهروندان عراقی چه بوده و چرا حتی سطح مشارکت پایین‌تری از انتخابات پارلمانی 12 می 2018 رقم خورده است؟ در ارتباط با دلایل مشارکت پایین شهروندان عراقی و نیز ثبت رکورد پایین‌ترین رکورد تاریخ انتخابات بعد از 2003 می‌توان به چند دلیل مهم اشاره کرد:
وضعیت نامطلوب اقتصاد عراق
بدون تردید، اولین و مهم‌ترین عامل کاهش رغبت شهروندان عراقی برای مشارکت در انتخابات پارلمانی را می‌توان در ارتباط با وضعیت اقتصادی نامطلوب این کشور و ناامید شدن نسل جدید از تغییر وضعیت از رهگذر انتخابات و مشارکت سیاسی دانست. ریشه بحران و مشکلات اقتصادی عراق، در سال‌های بعد از 2003 به بزرگ‌ترین مصیبت برای شهروندان این کشور تبدیل شده است و همچون مانعی بزرگ، ذهن و انرژی صحنه سیاست و حکمرانی کشور عراق را به خود مشغول کرده است. در این میان توسعه اقتصادی نامتوازن، افول شدید شاخص‌های اقتصادی، تورم، بیکاری و کاهش درآمد سرانه در 18 سال گذشته موجب شده‌اند که شهروندان نسبت به احزاب و سیاست‌مداران عراقی بیش از هر زمان دیگری ناامید شوند.
فراگیر شدن بی‌اعتمادی به دولت عراق: یکی دیگر از زمینه‌های مشارکت پایین شهروندان عراقی در انتخابات
10 اکتبر را می‌توان در ارتباط با بی اعتمادی شهروندان به کارآمدی دولت مورد ارزیابی قرار داد. در حقیقت، در عرصه معادلات سیاسی منطقه خاومیانه، بدون تردید باید مسئولیت اصلی تمامی تحولات را از منظری «دولت‌محور» مورد کنکاش قرار داد. واقعیت امر این است که هر نخست‌وزیری که اکنون ریاست منطقه الخضراء و کابینه دولت را عهده‌دار شود، به دلیل بار بزرگ مشکلات و چالش‌های داخلی و خارجی در انجام وعده‌ها و تحقق انتظارات مردم دچار ناکامی می‌شود. در وضعیت پس از 2003 با وجود برداشته شدن تحریم‌های اقتصادی بر عراق و امیدواری شهروندان به بهبود وضعیت حکمرانی در این کشور، شاهد هستیم که ، ساختار رانتیریسم حاکم بر جامعه سیاسی عراق سطحی نهادینه از نابرابری اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی را در سطح کلان جامعه عراق حاکم کرده و همین امر در تمامی سطوح و لایه‌های جامعه نفوذ کرده است.از حیث شاخص‌هایی همچون شفافیت اقتصای کشور عراق همواره در زمره پایین‌ترین کشورهای جهان قرار دارد به گونه‌ای که حتی تولید بیش از 5 میلیون بشکه نفت در روز نیز نتوانسته التیامی به زخم‌های عمیق جامعه ببخشد. علاوه بر این، ساختار قبیله‌ای و فرقه‌ای جامعه عراق که متشکل از اعراب شیعه، اعراب سنی، کردها، ترکمن‌ها و چندین گروه قومی دیگر است، خود مستعد بحران
می‌باشد.
حاکمیت فرهنگ سیاسی‌غیردموکراتیک
هر چند در دو سطح مطرح شده حاکمیت سیاسی و حکومت‌های مستقر در منطقه سبر بغداد در سال‌های بعد از 2003 به عنوان عاملین اصلی مشارکت 41 درصدی شهروندان در انتخابات اکتبر 2021 معرفی شدند اما باید توجه داشت که این ابعاد بخش مهم و اصلی مساله هستند اما تمام مساله نیستند؛ بدین شرح که در کنار ضعف‌های بزرگ حکومتداری، در حوزه فرهنگ سیاسی و روانشناسی اجتماعی شهروندان عراقی نیز می‌توان شاهد فرهنگ غیرمشارکتی و تقدم نگرش قومی و قبیله‌ای بر نگرش شهروندی مدرن بود. حاکمیت چند دهه‌ای دیکتاتوری در عراق قبل از 2003 در کنار ضعف‌های تحزب نوپدید در 18 سال گذشته، ریشه‌های فرهنگ سیاسی غیرمشارکتی و نگرش بدبینانه به قدرت عمل نهادها و ساختارهای دموکراتیک برای تغییر وضعیت را تقویت کرده است. در واقع، بی توجهی به انتخابات و تأثیرگذاری حق رای به بخش مهم تفکرات شهروندان عراقی تبدیل شده است.
ویژگی‌های این دور از انتخابات پارلمانی
چند نکته تازه و مهم در خصوص پنجمین انتخابات پارلمانی عراق وجود دارد. اول؛ این نخستین انتخابات زودهنگام پارلمانی در عراق بود. پیش از این 4 دور انتخابات برگزار شده بود که هیچ یک زودهنگام نبود. دوم؛ هیچ یک از انتخابات گذشته توسط دولت موقت عراق برگزار نشده بود. دولت مصطفی الکاظمی نخستین دولت موقت عراق است که انتخابات برگزار کرد و ممکن است عمر این دولت نیز کوتاه‌ترین دوره در مقایسه با دولت‌های گذشته باشد. سوم؛ پیش از این انتخابات در 18 استان برگزار می‌شد و مشخص نبود نمایندگان هر شهر چه کسانی هستند، اما اکنون انتخابات در 83 حوزه انتخاباتی برگزار شد. تقسیم استان‌های عراق به حوزه‌های متعدد انتخاباتی برای نخستین بار به این شرح است که 32 حوزه استان‌های شیعه‌نشین، 17 حوزه استان بغداد،
22 حوزه استان‌های مختلط شیعی و سنی و 12 حوزه اقلیم کردستان است. چهارم؛ بیشترین کرسی‌های پارلمانی به استان‌های بغداد، نینوا، بصره، ذی قار و سلیمانیه اختصاص دارد. 71 کرسی به بغداد،
34 کرسی به نینوا، 25 کرسی به استان بصره، 19 کرسی به استان ذی قار و 18 کرسی
هم به استان سلیمانیه اختصاص دارد که این آمار بر اساس ترکیب جمعیتی است. به عبارتی از 329 کرسی پارلمان 167 کرسی به این 5 استان اختصاص دارد که بیش از نیمی از کرسی‌های پارلمان است.
پنجم؛ دست کم 83 زن در پارلمان حضور خواهند داشت. به عبارتی دست کم یک زن از هر 83 حوزه انتخاباتی معرفی خواهد شد. نکته مهم این است که زنان در هر حوزه ابتدا با خود رقابت می‌کنند و در صورتی که زن دیگری نیز حائز اکثریت آرا در رقابت با مردها شود، می‌تواند وارد پارلمان شود. «انتصار الجبوری»، از نمایندگان فعلی پارلمان عراق در این خصوص می‌گوید: «امکان پیروزی دو زن در یک حوزه انتخابیه وجود دارد به گونه‌ای که یک زن کرسی تضمین شده خود را براساس قانون جدید انتخابات به دست می‌آورد و کرسی دیگر نیز می‌تواند از طریق رقابت با نامزدهای مرد، به دست بیاید.» ششم؛ اقلیت‌ها در پارلمان عراق 9 کرسی دارند که از این میان 5 کرسی متعلق به مسیحیان، یک کرسی به کُردهای فیلی و 3 کرسی به صائبین، شبکی‌ها و ایزدی‌ها تعلق دارد. این کرسی‌ها در حوزه‌های انتخابیه بغداد، نینوا، اربیل، کرکوک، واسط و دهوک است.
هفتم؛ در این انتخابات، فهرست‌های انتخاباتی که در انتخابات گذشته حضور داشتند، دچار انشعاب شدند. برای مثال در میان گروه‌های شیعی، ائتلاف‌های بزرگ الفتح، النصر، سائرون و دوله القانون با انشعاب مواجه شده و احزاب حاضر در این فهرست‌ها به صورت حزبی یا مستقل و انفرادی به میدان انتخابات پا نهادند. یک دلیل اساسی این انشعاب نیز می‌تواند به قانون جدید انتخابات مرتبط باشد و این احزاب پس از برگزاری انتخابات با هم ائتلاف کرده و کتله اکبر یا فراکسیون بزرگ‌تر را تشکیل دهند.
پیام‌های انتخابات عراق
انتخابات عراق حاوی پیام‌های مهمی است: نخستین و مهم‌ترین پیام میزان مشارکت مردم در انتخابات است که پایین‌ترین میزان در همه پنج انتخابات پیشین بود. مطابق اعلام کمیساریای انتخابات عراق، مشارکت مردم در این انتخابات حدود 41 درصد بود. از بیش از 21 میلیون نفری که می‌توانستند در انتخابات مشارکت کنند، 9 میلیون و
77 هزار و 779 نفر در انتخابات شرکت کردند. این میزان مشارکت در حالی است که در انتخابات سال 2018 بیش از
44 درصد واجدان شرایط شرکت کرده بودند. ثبت پائین‌ترین میزان مشارکت در انتخابات بیش از همه ناشی از نارضایتی مردم از وضعیت اقتصادی و ناامیدی آنها به تغییر از طریق صندوق‌های رأی است. مردم عراق که با چالش‌های مهم اقتصادی و اجتماعی به خصوص بیکاری، فقر و تورم و همچنین کمبود برق دست و پنجه نرم می‌کنند، اکتبر 2019 با برگزاری تظاهرات ضد دولتی که به سقوط دولت «عادل عبدالمهدی» منجر شد، اعتراض خود را نشان داده بودند و اکنون بار دیگر با حاضر نشدن پای صندوق‌های رأی به این موضوع اعتراض کردند. در همین حال، مردم عراق با تحریم انتخابات نشان دادند امیدی به تغییر شرایط در این کشور حتی از طریق جابجایی نخبگان سیاسی ندارند و معتقد هستند انتخابات سبب بهبود اوضاع در این کشور نخواهد شد.
دومین پیام انتخابات عراق، امنیت حاکم بر این کشور است. انتخابات پارلمانی در امنیت بالایی برگزار شد. دولت عراق پیش از برگزاری انتخابات، تمامی فرودگاه‌ها را از عصر شنبه گذشته تا صبح دوشنبه بسته و سفر بین استان‌ها و همچنین فعالیت رستوران‌ها و مراکز خرید را ممنوع کرده بود. همچنین بیش از 250 هزار نیروی نظامی وظیفه تأمین امنیت انتخابات را بر عهده داشتند. این تصمیمات به برگزاری انتخابات در فضای امن منجر شد، در حالی که هنوز تهدیدهای تروریستی در عراق وجود دارد. همچنین برگزاری انتخابات در فضای امن و با کمترین مشکل امنیتی نشان می‌دهد محیط عراق نسبت به گذشته تغییر کرده و دولت آینده دغدغه امنیت نظامی کمتری دارد، اما باید دغدغه امنیت اجتماعی ناشی از نارضایتی مردم را جدی بگیرد. سومین پیام انتخابات پارلمانی عراق، در درون نتایج آن قرار دارد. مطابق نتایج اولیه‌ای که اعلام شد سائرون و الفتح دو فهرستی که در سال 2018 بیشترین کرسی را به دست آورده بودند، در این انتخابات از میزان کرسی‌های آنها کاسته شد. اگرچه مطابق نتایج اولیه و غیررسمی، ائتلاف سائرون وابسته به مقتدی صدر همچنان بیشترین کرسی‌های پارلمان را در اختیار خواهد داشت، اما با شمارش حدود 94 درصد آراء، میزان کرسی‌های سائرون تاکنون 41 کرسی بود در حالی که در سال 2018 موفق شده بود 54 کرسی را کسب کند. تحلیل‌گران بر این باور هستند اگر میزان مشارکت در انتخابات بیش از 50 درصد بود، ائتلاف سائرون نمی‌توانست بیشترین کرسی‌ها را کسب کند و به عبارتی کاهش مشارکت مردم، به نفع جریان صدر بود.
نکته دیگری که نتایج انتخابات پارلمانی نشان می‌دهد، این است که هیچ جریانی نمی‌تواند کتله اکبر یا فراکسیون بزرگ‌تر را تشکیل دهد. در عین حال، تشکیل کتله اکبر نیز با توجه به نتایج غیررسمی اعلام شده، سخت خواهد بود چرا که جریان‌های بزرگ موفق به کسب کرسی‌های قابل ملاحظه‌ای نشدند و چند گروه باید با هم ائتلاف کنند تا کتله اکبر تشکیل شود. بنابراین، می‌توان انتظار داشت که فرآیند معرفی نخست وزیر جدید در کوتاه‌مدت پس از تشکیل پارلمان جدید انجام نشود.