شبکه ملی اطلاعات مأموریتی مهم و مغفول‌مانده
در بخش پیشین این گزارش، به بررسی اولویت‌های وزارت ارتباطات در حوزه صنعت مهم و راهبردی هوافضا پرداختیم. چنان‌که ذکر شد، توقف فعالیت‌های علمی کشور در این حوزه توسط دولت سابق، خسارت‌های سنگینی را متوجه کشور کرده است، لذا یکی از فوری‌ترین مأموریت‌های وزارت ارتباطات و مجموعه دولت جدید، تغییر رویکرد سابق و احیای مجدد این صنعت قدرت‌آفرین و حیاتی در فوری‌ترین زمان ممکن است. اهمیت نقش وزارت ارتباطات در این حوزه اما وقتی برجسته‌تر می‌شود که بدانیم سازمان فضایی ایران که در دولت اسبق، مستقیماً زیر نظر ریاست‌جمهوری اداره می‌شد، زمستان93 و در دوره وزارت محمود واعظی، به وزارت ارتباطات بازگشته است. علاوه بر این،
حسن روحانی که مطابق قانون باید خود به‌عنوان رئیس، در جلسات شورای‌عالی فضایی شرکت می‌کرد، در همان ایام، طی حکمی برای سورنا ستاری،
معاون علمی ریاست‌جمهوری، مسئولیت اداره جلسات شورای‌عالی فضایی کشور را به وی
واگذار کرد.
برآیند تحلیل ناظران از این تصمیمات در آن مقطع، تخفیف صنعت هوافضا در نظر دولت بود، امری که پر بیراه هم نبود. براین‌اساس، تغییر نگاه به حوزه هوافضا، اراده‌ای بالاتر از وزارت ارتباطات و توجه ویژه رئیس‌جمهور کنونی به این حوزه را نیز می‌طلبد. صنعت مهم و راهبردی هوافضا اما تنها یکی از حوزه‌های وظایف وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات است. عرصه ارتباطات و مسائل پیرامونی آن، دیگر حوزه مهمی است که اگر اهمیتی بیش از مسئله صنعت فضایی نداشته باشد، کمتر هم نیست. ارتباط امن، آسان و همیشگی، اکنون در زمره نیازهای روزمره بشر جدید قرار گرفته است. حوزه نت و فضای مجازی، در حال دگرگون کردن روندهای حاکم بر سیاست، فرهنگ، اجتماع، اقتصاد و همه چیز است. در این شرایط، وزارت ارتباطات به‌عنوان مرتبط‌ترین دستگاه اجرایی کشور با این حوزه، وظایف سنگین و مهمی را بر عهده دارد که غفلت از آن، می‌تواند خسارات مهمی در پی داشته باشد.
دو دهه در انتظار راه‌اندازی!
به‌صورت مشخص، بحث عملیاتی شدن شبکه ملی اطلاعات و تأخیر چندین‌ساله در اجرای آن، مهم‌ترین وظیفه بر زمین‌مانده در این حوزه به شمار می‌رود. به گزارش ایسنا، اواخر سال 1384 بود که بحث شبکه ملی اینترنت در کشور باهدف کاهش وابستگی به شبکه جهانی اینترنت مطرح و همان سال هیات دولت مقرر کرد که شبکه ملی طی سه سال به بهره‌برداری برسد و طراحی‌های کلی شبکه نیز انجام شود. سال بعد از آن نهاد مسئول در این زمینه مرکز تحقیقات مخابرات تعیین شد و سال‌ها بعد هیات دولت برنامه‌های عملیاتی راه‌اندازی و بهره‌برداری اینترنت ملی را تصویب کرد. با توجه به الزامات سند چشم‌انداز بیست‌ساله در سال 1389 موضوع شبکه ملی اینترنت با نام جدید شبکه ملی اطلاعات به‌صورت جدی‌تر مطرح شد، به‌طوری‌که کلیات موضوع در ماده۴۶ برنامه پنجم توسعه مطرح و تصویب شد، متأسفانه اما هنوز خبری از عملیاتی شدن شبکه ملی اطلاعات نیست!
منظور از شبکه ملی اطلاعات اما چیست و هدف از تلاش برای راه‌اندازی آن کدام است؟ طبق تعریف مصوب در تبصره ۲ ماده ۴۶ قانون برنامه پنجم توسعه و مصوبه شورای‌عالی فضای مجازی «شبکه ملی اطلاعات کشور، شبکهای مبتنی بر قرارداد اینترنت (IP) به همراه سوئیچ‌ها و مسیریاب‌ها و مراکز داده‌ای است، به صورتی که درخواست‌های دسترسی داخلی و اخذ اطلاعاتی که در مراکز داده داخلی نگهداری می‌شوند به هیچ‌وجه از طریق خارج کشور مسیریابی نشود و امکان ایجاد شبکه‌های اینترانت و خصوصی و امن داخلی در آن فراهم شود.»
شبکه ملی اطلاعات در دیگر کشورها
معصومه نصیری کارشناس سواد رسانه‌ای درباره زیرساخت ملی ارتباطات توضیح می‌‌دهد: «اساساً عنوان زیرساخت ملی اطلاعات را اولین‌بار ال‌گور- سناتور آمریکایی- مطرح کرد که هدف آن در لایحه «تضمین استمرار رهبری ایالات متحده در پردازش باکیفیت بالا» عنوان شد و در ذیل آن، از ایجاد امکانی سخن به میان آمده بود که چیزی بیش از صرف ادوات فیزیکی (بیش از دوربین‌ها، اسکنرها، کیبردها، تلفن‌ها، ماشین‌های فکس، رایانه‌ها، سوئیچ‌ها، دیسک‌های فشرده، نوارهای دیداری و شنیداری، کابل، سیم، ماهواره‌ها، خطوط انتقال فیبر نوری، شبکه‌های ماکروویو، سوئیچ‌ها، تلویزیون‌ها و پرینترها) باشد و گستره انتقال، نگهداری، پردازش و نمایش صدا، داده‌ها و تصاویر به کار می‌رود. این شبکه شامل گستره وسیعی از کارکردهای تعاملی، خدمات متناسب با کاربر و پایگاه‌های داده چندرسانه‌ای بود که به طریقه‌ای خنثی نسبت به فناوری به هم متصل شده، به‌طوری‌که ترجیحی برای هیچ صنعتی نسبت به دیگری ایجاد نکند.»
این کارشناس حوزه رسانه در ادامه می‌افزاید: « بعد از آن بسیاری از کشورهای دیگر نیز در این راستا یعنی داشتن شبکه ملی اطلاعات گام برداشتند که نمونه بعدی آن کره جنوبی است که رتبه اول سرعت اینترنت جهان را در اختیار دارد. این کشور در دهه ۱۹۹۰ پروژه شبکه ملی پرسرعت را اجرا کرد و 80 درصد پهنای باند این کشور داخلی است. یعنی شبکهای دارد که بی‌‌نیاز از ارتباطات خارجی، 80 درصد ارتباطاتش، داخل خود کشور به گردش در می‌آید. چین و انگلستان نیز در این زمینه طرحی مشابه کره جنوبی را اجرایی کردند. کشور هند نوعی از شبکه ملی اطلاعات را با نام شبکه ملی دانش داراست. نام‌گذاری شبکه ملی دانش هند از آن جهت است که جمع‌‌آوری اطلاعات منتج به دانش می‌شود. در کشور برزیل شبکهای با عنوان شبکه سلامت وجود دارد.»
روسیه، آلمان، ژاپن، چین و... از جمله دیگر کشورهای دارای شبکه ملی اطلاعات محسوب می‌شوند. دومینوی رسوایی‌های جاسوسی سایبری آمریکا از متحدان خود طی سال‌های گذشته و مسائلی که پس از افشاگری‌های ادوارد اسنودن، در معرض دید عامه مردم و تحلیلگران سیاسی قرار گرفت، کشورهای مختلف را به سمت ایجاد شبکه اطلاعات ملی مستقل سوق داد. بهمن‌ماه 92 خبرگزاری رویترز در همین زمینه می‌نویسد به دنبال افشای جاسوسی NSA (آژانس امنیت ملی ایالات متحده ) از آلمان و سایر کشورهای جهان، آنگلا مرکل، خواستار سازوکارهای محافظت از اطلاعات در اروپا شده است. به گزارش رویترز، مرکل در دیدار خود با رئیس‌جمهور فرانسه پیشنهاد ساخت شبکه ارتباطی اختصاصی اروپایی را برای جلوگیری از جاسوسی آمریکا مورد بحث قرار داده و گفته است با ایجاد این شبکه ایمیل‌ها و سایر اطلاعات اروپا از مسیر آمریکا عبور نخواهد کرد!
مدیران وزارت ارتباطات طی سال‌های گذشته اما به هر چیزی اهمیت داده‌اند، جز محافظت از داده‌های کاربران ایرانی.
وزارتی که به شبکه ملی اطلاعات
اعتقاد نداشت
علیرضا آل‌داوود کارشناس امور رسانه می‌گوید: «گروهی از مدیران اجرایی کشور با طرح موضوعات واهی مانند افزایش سرعت اینترنت مردم را دچار خطای راهبردی کردند. آنها این تلقی را برای مردم به وجود آوردند که افزایش سرعت اینترنت به معنای توسعه شبکه ملی اطلاعات است! این رفتار صرفاً توسعه پهنای باند بود.»
غلامرضا منتظری عضو کمیسیون فرهنگی مجلس اما در همین زمینه به گزارشگر کیهان می‌گوید: «طی جلسه‌ای که با آقای آذری جهری وزیر سابق ارتباطات داشتیم، متوجه شدیم که ایشان اعتقادی به این مسئله ندارد!» وزارت ارتباطات طی سال‌های گذشته به صورتی مشخص از عملیاتی کردن شبکه ملی اطلاعات شانه خالی کرده است ولی درعین‌حال، مدعی پیشرفت 80 درصدی آن بوده است! واقعیت اما این است که مسئولین امر اساساً اعتقادی به شبکه ملی اطلاعات نداشتند تا بخواهند برای اجرایی‌شدن آن تلاشی صورت دهند. این در حالی است که حاکمیت در فضای مجازی و امنیت داشتن داده‌های کاربران هر کشور در این فضا، اکنون یکی از ابعاد مهم جنگ‌های هیبریدی و چندبعدی در دنیای جدید است. دیدگاهی که راس استکبار و کشور آمریکا را حل‌المسائل مشکلات کشور در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و حتی آب خوردن مردم می‌داند اما طبعاً خطری از این‌جهت احساس نمی‌کند تا بخواهد به سمت عملیاتی کردن شبکه ملی اطلاعات به‌عنوان پادزهر این جنگ برود. در این زمینه، مراجعه به دیدگاه‌های رهبر معظم انقلاب و مرور نگاه ایشان به مسئله اینترنت و فضای مجازی، می‌تواند بسیار قابل‌تأمل و راهگشا باشد.
نگاه رهبر انقلاب به فضای مجازی
ایشان در آذرماه سال 1381 خطاب به اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی می‌فرمایند: «اینترنت یکی از نعم بزرگ الهی است، اما درعین‌حال یک نقمت بزرگ هم هست؛ یعنی یک چاقوی دو دم و خطرناک... اینترنت الان مثل یک جریان افسارگسیخته است... این مثل آن است که کسی یک سگ وحشی را بیاورد، بگویند قلاده‌اش کو؟ بگویند سفارش کرده‌ایم آهنگر قلاده را بسازد!» این اظهارنظر در زمینه اینترنت در سال 1381، نشان‌دهنده وجود یک نگاه منطقی، عقلانی و عمیق به مسئله فضای مجازی در نزدیک به 20 سال پیش از این است.
نگاهی با رصد توأمان ابعاد فرصت و تهدید این فضای مهم و جدید. مسئله مهم اما این است که رهبر معظم انقلاب
به‌عنوان یکی از مطالبه‌گران اصلی راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات، فرصت‌های فضای مجازی را بسیار بیش از تهدیدهای آن می‌دانند. معظم‌له در تاریخ
11 اردیبهشت‌ماه سال 1384 و در جریان در دیدار جمعی از روحانیون استان کرمان در همین زمینه می‌فرمایند: «امروز اینترنت و ماهواره و وسایل ارتباطی بسیار متنوع وجود دارد و حرف، آسان به همه جای دنیا می‌رسد. میدان افکار مردم و مؤمنین، عرصه کارزار تفکرات گوناگون است. امروز ما در یک میدان جنگ و کارزار حقیقی فکری قرار داریم. این کارزار فکری به‌هیچ‌وجه به زیان ما نیست؛ به سود ماست. اگر وارد این میدان بشویم و آنچه را که نیاز ماست- از مهمات تفکر اسلامی و انبارهای معارف الهی و اسلامی- بیرون بکشیم و صرف کنیم، قطعاً بُرد با ماست؛ لیکن مسئله این است که ما باید این کار را بکنیم.» در واقع، ایشان در سال 1384، درست زمانی که همزمان با حاکمیت دولت اصلاحات، بیشترین و سنگین‌ترین هجمه‌ها علیه مبانی دینی جامعه در جریان بود و از طرفی، جمهوری اسلامی نیز محتوای قابل توجهی در فضای اینترنت تولید نکرده بود، برخورد انفعالی با مسئله فضای مجازی نداشته، تاکید می‌کنند: «این کارزار فکری به هیچ وجه به زیان ما نیست؛ به سود ماست. اگر وارد این میدان بشویم و آنچه را که نیاز ماست- از مهمات تفکر اسلامی و انبارهای معارف الهی و اسلامی- بیرون بکشیم و صرف کنیم، قطعاً بُرد با ماست؛ لیکن مسئله این است که ما باید این کار را بکنیم.»
بر این اساس، ایجاد شبکه ملی اطلاعات نیز یک اقدام انفعالی و چنان‌که برخی مغرضان می‌گویند، با هدف قطع دسترسی به مخاطبان عظیم موجود در این فضا نیست، بلکه یک اقدام عقلانی و برای حفاظت از امنیت و منافع کشور در ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و... است. رهبر معظم انقلاب اسفندماه سال 1390 طی حکمی، سیاستگذاری و مدیریت کلان این عرصه را به یک شورای تخصصی و فراقوه‌ای سپردند.
امری که در نظر کارشناسان فضای مجازی، به‌مثابه انقلابی در حوزه فضای مجازی کشور بود. اظهارنظر امام‌جمعه موقت تهران، تنها به فاصله دو روز از صدور حکم تشکیل شورای عالی فضای مجازی توسط
رهبر انقلاب اما بهتر از هر استدلالی، اهمیت فضای مجازی را در نظر رهبر انقلاب نشان داد. دو روز پس از ابلاغ حکم، آیت‌الله جنتی در خطبه‌های نمازجمعه گفت: «رهبر انقلاب فرموده بودند که اگر می‌توانستم خودم مسئولیت این شورا (شورای‌عالی فضای مجازی) را به‌عهده می‌گرفتم که این اهمیت این شورا را می‌رساند.» پس از آن نیز حجت‌الاسلام دکتر شهریاری از اعضای حقیقی شورای عالی فضای مجازی، در مصاحبه‌ای با اشاره به تأثیرات مهم فضای مجازی گفت: رهبر انقلاب فرمودند این حوزه به‌اندازه انقلاب اسلامی اهمیت دارد. همه این سخنان اما به گوش برخی مدیران غربگرا و خودرأی نرفت تا کارهای بر زمین‌مانده زیادی در این حوزه خلق شود. در بخش بعدی گزارش به بررسی تفصیلی‌تر این موضوعات خواهیم پرداخت.