حسن رضایی
بدون شک زمانی که گراهام بل، سرگرم تحقیقات خود بر روی ساخت تلفن بود، تصور درستی از تأثیر شگرف این اختراع بنیادین
بر آینده‌های نه‌چندان دور زندگی بشر نداشت. ورق زمانه اما به‌سوی حاکمیت ارتباطات
بر تمامی عرصه‌های زندگی پیش رفت؛ به صورتی که اکنون، بزرگ‌ترین فعالان صنعت ارتباطات نیز توانایی پیش‌بینی دقیق سمت‌وسوی جهش‌های آینده این صنعت و تأثیر شگرف آن بر زندگی بشر آینده را ندارند. تعریف خط‌مشی‌ها و آینده‌پژوهی‌ها در این حوزه نیز، همواره با درصد قابل تأملی از احتیاط صورت می‌گیرد. طبق آمار ارائه‌شده توسط مؤسسه جهانی مک‌کینزی در سال 2011، اینترنت، میزان درآمد سرانه در کشورهای توسعه‌یافته را در 15 سال قبل از آن، 500 دلار افزایش داده است. این یعنی آنکه تأثیر 15 ساله اینترنت، برابر با تأثیر 50 ساله انقلاب صنعتی بوده است. یک مثال دیگر: سایت گوگل سال 2013، به‌صورت روزانه 612 میلیون بازدیدکننده داشت، واقعیتی که درآمدی در حدود 52 میلیارد دلار را برای این غول عرصه اینترنت در پی داشته است.
گسترش عرصه ارتباطات، ما را با دنیایی مواجه کرده است که اگر عظمتی بیشتر از جهان واقعی نداشته باشد، کمتر از آن نخواهد بود. در مواجهه با این فضای جدید، نه می‌توان سر در گریبان فرو برد و نه می‌توان بی‌ملاحظه الزامات مربوط به تعامل و زندگی در آن، به‌پیش تاخت. پرواضح است که در این وضعیت، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، در قامت یکی از کلیدی‌ترین وزارتخانه‌های کشور تلقی خواهد شد و سمت‌وسوی جهت‌گیری مدیران آن، تأثیر مستقیم بر زندگی روزمره، اقتصاد، فرهنگ و حتی روح و روان اجتماع خواهد داشت. این وزارتخانه به‌عنوان مهم‌ترین مجری سیاست‌های کلی کشور در این حوزه، می‌تواند مهم‌ترین نهاد مؤثر در این عرصه نیز تلقی ‌شود.
گره ‌خوردن صنعت راهبردی هوافضا با مأموریت‌های وزارت ارتباطات، واقعیت دیگری است که اهمیت این وزارتخانه را در تعیین روندهای رشد یا عقبگرد کلی کشور بیش ‌از پیش می‌کند و رصد عملکرد آن برای افکارعمومی را بااهمیت‌تر جلوه می‌دهد.
عقب‌ماندگی در دو حوزه ارتباطات و هوافضا
اکنون در طلیعه دولت سیزدهم، باید بدانیم نسبت ما با مأموریت‌های مختلف تعریف‌شده در این حوزه چیست و به‌صورت مشخص، وزارت ارتباطات باید چه برنامه‌ای برای اجرایی کردن این مأموریت‌ها داشته باشد. سرگرم شدن به اولویت‌های دست‌چندم، درگیر شدن با حواشی غیر لازم، غلبه نگاه‌های شخصی و سیاسی بر دیدگاه‌های کارشناسی و مجموعه‌ای از آسیب‌های متنوع دیگر، موانعی است که در صورت نداشتن یک برنامه راه مشخص، می‌تواند مسیر هر وزارتخانه دیگری را نیز سد نماید. در سال‌های گذشته اما ما کم ‌و بیش با برخی از این موانع در وزارت ارتباطات مواجه بوده‌ایم. مهم‌ترین مسئله در حال حاضر اما این است که کارهای بر زمین‌مانده در این حوزه چیست و اولویت‌های کنونی کدام است؟ برای فهم بهتر موضوع، شاید بهتر باشد ابتدا حوزه مأموریت‌های وزارت ارتباطات را به دوشاخه اصلی هوافضا و ارتباطات تقسیم کنیم. واقعیت هم این است که متأسفانه در هر دو حوزه، طی سال‌های گذشته شاهد عقب‌ماندگی‌هایی بوده‌ایم. مسئله‌ای که تکلیف وزیر جدید ارتباطات و تیم کاری او را در این حوزه مهم و حیاتی، سنگین‌تر خواهد کرد.
قلع ‌و قمع صنعت فضایی کشور
توسط روحانی
این البته به معنای نفی تلاش‌های گذشته نیست و اقدامات مثبتی هم در این حوزه وجود داشته است که در متن گزارش بدان خواهیم پرداخت. در حوزه مأموریت‌های فضایی وزارت ارتباطات اما واقعیت این است که روند جهشی پیشرفت‌های فضایی ایران با استقرار دولت روحانی در سال 92 متوقف شد و روشن‌کردن مجدد موتور این صنعت راهبردی، یکی از مهم‌ترین اولویت‌های وزارت ارتباطات در سال‌های پیش‌رو خواهد بود. بر این ‌اساس، درحالی‌که طبق سند نقشه جامع علمی کشور مصوب دی‌ماه 1389 و نیز سند جامع توسعه هوافضای کشور مصوب دی‌ماه 1391، قرار بود تا سال 1404 با پرتاب و به‌کارگیری ماهواره در 4 مدار مختلف طی 4 گام، به بهره‌برداری کامل از فناوری فضایی و قراردادن ماهواره در مدار 36000 کیلومتری زمین دست پیدا کنیم، ما هنوز در طی گام دوم این مسیر مانده‌ایم!
دکتر فتح‌الله امی رئیس‌ پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم که از باسابقه‌ترین افراد در صنعت موشکی و فضایی کشور است، بهمن‌ماه 98 در همین زمینه گفته بود: «تا آبان 1395 کمتر از 10 درصد اهداف سند جامع توسعه هوافضای کشور محقق شده است. از دو سال قبل به دلیل عدم تخصیص اعتبارات، فعالیت‌های فضایی ایران متوقف شده است.»
این در حالی است که مصاحبه معاون وقت وزیر دفاع
در 5 شهریور 1391 نشان می‌دهد برنامه فضایی کشورمان در مقطع زمانی مذکور از زمان‌بندی مصوب هم جلوتر بوده است! مهندس اسلامی در تاریخ مذکور گفته بود: «با وجود تحریم‌ها و محدودیت‌ها از گام‌های برنامه درازمدت فضایی جلوتر هستیم. در ماه‌های آینده پایگاه جدید فضایی با نام امام خمینی(ره) به بهره‌برداری خواهد رسید.»
با روی کار آمدن دولت حسن روحانی اما مسیر عوض شد و افتتاح پایگاه فضایی مذکور 5 سال بعد و در سال 1396 به وقوع پیوست! سیر پرتاب‌های ناموفق و تاخیر در پرتاب‌های مقرر و توقف پروژه‌ها نیز به واقعیت رایج هشت سال گذشته در صنعت هوافضای کشور تبدیل شد.
صنعت هوافضا هم فدای برجام شد
واقعیت تلخ‌تر اما این است که توقف فعالیت‌های علمی کشور در حوزه فضایی هم، به دلیل نوع نگاه سیاسی دولت و ظاهراً به‌نوعی در جهت اعتماد‌سازی برای طرف غربی بود!
فتح‌الله امی رئیس ‌پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم در همین زمینه می‌گوید: «سازمان فضایی قرارداد ماهواره‌هایی همچون شریف‌ست و آت‌ست را که متعلق به دانشگاه‌های شریف و امیرکبیر بودند حدود 12 سال قبل بسته بود اما تأخیر در پرتاب آنها دلیل سیاسی داشت، نه مالی.»
دکتر محسن دهنوی، نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی می‌گوید: «صنعت فضایی از اصلی‌ترین برنامه‌های کشور است که چشم‌انداز روشنی ترسیم کرده، اما روند فضایی پرشتاب با توقف مواجه شده است. کشور گذشته روشنی در این زمینه داشته، برای نمونه بهمن ۸۸ با پرتاب کاوشگر یک و ۲ و پس از آن دانشمندان فضایی اولین‌بار با پرتاب کاوشگر ۳ همراه محموله زیست‌شناسی، باعث حضور ایران در میان پنج کشور اول فضایی جهان شدند، اما اکنون در این رقابت حیاتی عقب ماندیم.»
دهنوی می‌افزاید: «طبق برنامه چشم‌انداز در ۱۴۰۰ باید به سراغ ماهواره‌های عملیاتی می‌رفتیم. اکنون مدار ۴۲ درجه به‌عنوان دارایی‌های کشور از دسترس ما خارج می‌شود و آزمایشگاه ملی فضایی هنوز راه‌اندازی نشده است. مسئولیت سرخوردگی جوانان نخبه کشور با مسئولان کشور است و کدام دستاورد ‌اندک نصیب فناوری فضایی شده
است؟»
دهنوی با بیان اینکه دولت آقای روحانی صنعت هسته‌ای و آقای جهرمی صنعت فضایی را تعطیل کردند، می‌گوید: «در دورانی که ادامه برجام در وزارت ارتباطات و حوزه فضایی به پایان رسیده مجلس اجازه توقف پروژه‌های فضایی را نمی‌دهد.»
همه اینها در حالی است که رهبر فرزانه انقلاب طی سال‌های گذشته مکرر بر تقویت جریان علمی کشور و حمایت از دانشمندان جوان به‌عنوان راه برون‌رفت از معضلات در حوزه‌های مختلف، تاکید داشته و نسبت به توقف برنامه فضایی کشور در سخنرانی‌های رسمی خود نیز به مسئولان امر تذکر داده‌اند. به‌ عنوان ‌مثال، ایشان مهرماه 95 طی دیدار با جمعی از نخبگان جوان کشور، گزارش‌های موجود درباره کُند شدن یا توقف طرح‌های کلان تحقیقاتی در عرصه‌های مهمی همچون هوافضا، ماهواره، هسته‌ای و برخی زمینه‌های دیگر را مایه نگرانی خوانده و تاکید کرده‌اند: «مسئولان توجه کامل کنند که این‌گونه طرح‌های مهم مطلقاً نباید کُند، نیمه‌تعطیل یا متوقف شود، زیرا با ایجاد خسارت علمی، دانشمندان جوان را مأیوس می‌کند و این خطر بسیار بزرگی است.»
ماهواره‌بر را از ترس آمریکا قایم کردند!
برای شنیدن این سخنان دلسوزانه و دستورات حکیمانه البته گوش شنوایی در دولت سابق وجود نداشت و مع‌الاسف، برنامه فضایی کشور هم به طرز دردناکی، قربانی برجام خسارت‌بار شد.
چنان‌که اسفندماه 95 سردار امیرعلی حاجی‌زاده فرمانده نیروی هوافضای سپاه در دیدار با جمعی از فرزندان شهدا با اشاره تلویحی به همین مسئله، گفته بود: «برای ما تردیدآمیز است که موشک ماهواره‌بر که دارای اهداف غیرنظامی است با تشر آمریکا به انبار برود! تا کی باید باج دهیم و کوتاه بیاییم. ما اگر راهبردمان را تغییر ندهیم و به دستورات برخی از خواص که به گل نشسته‌اند عمل کنیم روزبه‌روز وضعیتمان خراب‌تر می‌شود.»
این در حالی بود که دکتر امی، رئیس ‌پژوهشگاه هوافضا، طی مصاحبه‌ای در همان سال 95  گفته بود: «در برنامه ما بود که در این سه سال، هفت تست انجام دهیم!» وی بهمن‌ماه سال 1394 نیز با حضور در یک برنامه زنده تلویزیونی ثریا گفته بود: «سه روز یک‌بار هم دیر است، ما هر روز اگر پرتاب کنیم یک گام به جلو است!»
عباس خاراباف، کارشناس و پژوهشگر حوزه هوافضا در همین زمینه می‌گوید: «در دوره اول ریاست‌جمهوری آقای روحانی اکثر فعالیت‌های فضایی کشور متوقف شد. این اتفاق ناشی از سیاست‌هایی بود که رئیس‌جمهور و وزرای او داشتند و پروژه‌های اصلی مانند پرتاب انسان به فضا متوقف شد و پرتاب ماهواره‌های ایرانی نیز به مشکل خورد، چراکه دولت خیلی به این حوزه توجه نمی‌کرد.»
این کارشناس حوزه هوافضا، درباره چرایی بی‌توجهی دولت اول روحانی به بحث فضایی توضیح می‌دهد: «برداشت کارشناسان این است که فضای برجام طوری بود که سیاستمداران کشور خیلی ترجیح نمی‌دادند فعالیت‌های سنگین فضایی انجام شود، چراکه این فعالیت‌ها به پیش‌زمینه نظامی و امنیتی نیاز داشت و ممکن بود در بحث برجام خللی ایجاد کند. ما با این توجیه مخالف بودیم و می‌گفتیم باید فعالیت فضایی با قدرت ادامه پیدا کند و درست است کاربرد نظامی هم دارد اما کاربرد اصلی آن در زندگی مردم نمود خواهد داشت.»
تأثیر اقدامات فضایی روحانی
بر حوزه فرهنگ!
خاراباف بر همین اساس تصریح می‌کند: «این نگاه آسیب بسیار زیادی به صنعت فضایی کشور وارد کرد و بسیاری از افرادی که در پروژه‌های مختلف فضایی مشغول بودند، مهاجرت داخلی یا خارجی کردند و به حوزه‌های دیگر رفتند.»
این کارشناس و پژوهشگر حوزه هوافضا با بیان اینکه بسیاری از متخصصان این حوزه در حال حاضر بیکار هستند، یادآور می‌شود: «بسیاری از نخبه‌های این حوزه آسیب‌ دیده‌اند و پروژه‌ها نیز متوقف شده است.»
وی می‌افزاید: «کشورهای همسایه همچون ترکیه، امارات و عربستان در رزرو کردن نقاط مداری موفق بوده‌اند اما ما در استفاده از نقاط مداری دچار مشکل هستیم و منظور از ماهواره مخابراتی، ماهواره رادیو و تلویزیونی است که آنها در حال ترویج فرهنگ خود در منطقه هستند اما ما در این زمینه به‌شدت عقب ماندیم و این یکی از نقاط ضعف آذری جهرمی است که سیاستگذاری درستی انجام نشده است.»
مجموعه این واقعیات تلخ و گزنده، نشان می‌دهد برنامه فضایی کشور به طرز ناجوانمردانه‌ای طی دوره خسارت‌بار دولت آقای روحانی، وجه‌المصالحه سیاست‌های غلط ایشان شده است. بر این ‌اساس، تغییر رویکرد در این حوزه، یکی از فوری و مهم‌ترین اولویت‌های وزیر جدید ارتباطات محسوب خواهد شد، چرا که صنعت هوافضا به‌عنوان یکی از راهبردی‌ترین صنایع کشور حالا نه‌تنها از حیث سرریز دانش به سایر حوزه‌ها که از جهت فرهنگی نیز برای انقلاب اسلامی، بسیار حیاتی و از نان شب واجب‌تر است.