كتاب خدا: پس از اثبات وجود خدا و آشنایی با برخی صفات و ویژگی‌های او، نظیر حیات و علم و قدرت و...‌، و نیز پس از اینكه روشن شد حكمت الهی اقتضا می‌كند كه شناخت لازم را در اختیار همة انسان‌ها قرار دهد، و راهی معین سازد كه
بر اساس آن راه، آدمی بتواند هدف و كیفیت رسیدن بدان را بشناسد، و این راه چیزی جز وحی و نبوّت نیست، نوبت به شناخت كتاب خدا می‌رسد. قرآن به منزلة منبع عظیمی كه وحی ناب خداوند به بزرگ‌ترینِ پیامبران(صلىالله علیه وآله)،
‌و به مثابة كتابی مشتمل بر تمام معارفی كه آدمی برای خوش‌بختی دنیا و سعادت‌ آخرت بدان نیاز دارد، دومین امری است كه باید به دقت شناخته و آموخته شود.
سنّت معصومان(علیهم‌السلام): مرتبه‌ای از فهم قرآن با رعایت اصول و قواعد زبان عربی برای همگان میسر است؛ یعنی با شناخت معانی واژه‌های زبان قرآن و آگاهی از قواعد صرف و نحو و معانی و بیان، و قوانین عامِّ درك متن، می‌توان تا حدی مقصود آیات را فهم كرد. اما شناخت كامل و دقیق دین، كه بخش بسیار بزرگی از آن وابسته به شناخت صحیح و كافی از قرآن است، باید از طریق آشنایان معصومِ آن صورت گیرد. سخنان پیامبر اكرم(صلىالله علیه وآله) و اهل‌بیت(علیهم‌السلام) از جهات مختلفی شرط ضروری فهم درست قرآن و احكام اسلام است، و خداوند وظیفة‌ تفسیر و تأویل آیات را بر عهدة ایشان قرار‌داده است. برای نمونه، ‌قرآن كریم احكام شریعت را معمولاً به گونه‌ای مجمل یا مهمل بیان كرده، كه بر مصداق‌های گونه‌گونی قابل انطباق است. بیان تفاصیل و جزئیات این احكام و آموزش آنها به مردم از وظایف حضرت رسول(صلى‌الله علیه وآله) و پس از ایشان بر عهدة امامان معصوم(علیهم‌السلام) بوده است.
همچنین بر این اساس كه آیات قرآنی معانی متعددی دارند و پاره‌ای از آنها معانی باطنی و درونی قرآن به شمار می‌آیند، ‌و به سادگی آشكار نمی‌گردند، باید به امینان و آشنایان آنها عرضه شوند.
از سوی دیگر، بسیاری از آیات قرآن - كه كتابی جهانی و جاوید است - مصداق‌های گوناگون و تازه‌ای می‌یابند. اهل‌بیت(علیهم‌السلام) در فرمایشاتِ خود به بیان پاره‌ای از این مصادیق - یا مصداق تام و برتر آنها - پرداخته‌اند.
به هر روی با توجه به وظایف پرشماری كه خداوند بر عهدة پیامبر اكرم(صلى‌الله علیه و آله)
نهاده و نیز جایگاهی كه شریعت برای امامان معصوم(علیهم‌السلام) تعیین كرده است، سنّت پیامبر و عترتِ پاك‌نهادش، سومین و آخرین منبع سترگ و اصیل شناخت دین به شمار می‌آید، ‌و بر هر دین‌پژوهی فرض است كه آیین اسلام را از طریق معادن و راه‌های درست و حقیقی آن بازشناسد.1
امر بسیار مهم دیگری كه هر روحانی می‌باید در كنار آموختن معارف دین بدان اهتمام ورزد عمل به آموخته‌هاست. این در حقیقت وظیفة دیگری است كه بر عهدة هر عالِمی نهاده شده است. چنین كسی باید به دانسته‌های خود عمل كند و بدان پای‌بند بماند، وگرنه نور علم از او باز‌ستانده می‌شود.2
امیر مؤمنان(علیه‌السلام) می‌فرماید: العلم مقرون بالعمل، فمن علم عمل، و العلم یهتفّ بالعمل فان أجابه و الاّ ارتحل عنه؛3 «علم هم‌نشین عمل است؛ پس كسی كه دانست باید عمل كند، و علم عمل را فرا خواند، اگر (عمل) پاسخش داد، می‌ماند، ‌وگرنه كوچ می‌كند.»
شناخت اوضاع سیاسی و اجتماعی زمانه
وظیفة دیگری كه یك روحانی كارآمد بر عهده‌ دارد، شناسایی وضعیت اجتماعی و سیاسیِ محیط پیرامون خود، و امروزه، آشنایی با شرایط سیاسی جهان و اوضاع بین‌المللی است. عالمِ دینیِ امروز می‌باید افزون بر شناخت دقیق و كافیِ تعالیم اسلام و احكام شریعت، ‌تا حد نیاز جریانات مهم سیاسی و اجتماعی جهان و به‌خصوص كشورِ خود را زیر نظر داشته باشد و به این ترتیب بتواند حركت‌های اجتماعی و سیاسی و فرهنگیِ جامعه را به درستی تحلیل كند و هدف طراحان و مجریان آنها را دریابد. در طول تاریخ، و از جمله در تاریخ اسلام، شیاطینی بوده‌اند كه همواره كوشیده‌اند عالمان دینی را فریب دهند و با زمینه‌‌سازی‌هایی، شرایط را به گونه‌ای تحریف‌شده و طبق مطامع خود، در نظر ایشان جلوه دهند، تا ایشان را با خود همراه ساخته‌، از موقعیت علمی و اجتماعی‌شان به نفع خویش بهره‌برداری ‌كنند. اگر این ترفند‌ها كارگر افتد، چه بسا عالِم دینی، ناخودآگاه و با نیت انجام تكلیفِ الهی و خدمت به مردم و دین، سخنی بگوید یا اقدامی كند كه موجب تقویت دشمنان و تضعیف دوستانِ دین گردد.
بنابراین شناخت شرایط جامعه و به طور كلّی آشنایی اوضاع جهان، ‌موجب شناسایی دوستان و دشمنان می‌شود، و امروزه ضرورت این آشنایی دوچندان است. زیرا در عصر حاضر، مسلمانان و به‌خصوص انقلاب اسلامی ایران دشمنان بی‌شماری دارند، و هر روز ترفندها و توطئه‌های جدیدی علیه آنان به كار می‌افتد. در چنین شرایطی می‌باید بیش از هر زمان دیگری به‌هوش بود و دشمنانِ دوست‌نما را بازشناخت، و این امر بدون آگاهی كافی از وضعیت‌ اجتماعی و سیاسیِ زمانه میسور نخواهد بود.
پانوشت‌ها:
1- برای آشنایی بیشتر با نقش معصومان(علیهم‌السلام) در شناخت قرآن، ‌مراجعه كنید به: محمّدتقی مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، نگارش غلامعلی عزیزی‌كیا، درس سوم.
2- در زمینة‌ اهمیت عمل‌كردن به دانسته‌ها و به‌خصوص در این‌باره مراجعه كنید به: محمّد محمّدی ری‌شهری، میزان‌الحكمه، ج 6، ص 503 ـ 516.
3- نهج‌البلاغه، حكمت 366؛ محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 2، ص 36.