علی پوریا

اقتضای زندگی دنیوی، قرارگیری در سختی و آسانی است؛ هر چند که همواره آسانی
دو برابر سختی‌ها از نظر کمیت و کیفیت است؛ زیرا هر سختی پوشیده با دو آسانی است؛ اما همین سختی‌های نیم و نصفه از آسانی، انسان را کلافه می‌کند و زمام امور را از کف انسان خارج می‌سازد. بنابراین، یکی از دغدغه‌های انسانی، رهایی از سختی‌ها است که البته بر اساس آموزه‌های قرآن، در دنیا شدنی نیست؛ زیرا انواع و اقسام سختی‌های کیفری و ابتلایی است که اگر انسان از سختی‌های کیفری رها شود، هرگز از سختی‌های ابتلایی رهایی ندارد؛ چرا که سنت و قانون الهی در زندگی انسان چنین است که انسان تا زمانی که در دنیا زندگی می‌کند، به انواع و اقسام سختی‌های ابتلایی گرفتار شود. بر این اساس، انسان باید به جای آنکه برای رهایی از سختی‌های ابتلایی چاره‌اندیشی کند که فایده‌ای هم ندارد، می‌بایست در اندیشه راهی باشد تا واکنش‌های مناسب و درستی در برابر سختی‌ها داشته باشد که او را از اضطراب برهاند و به آرامش و سعادت برساند. نویسنده در این مطلب با بهره‌گیری از آموزه‌های قرآن بر آن است تا بهترین واکنش‌ها را در برابر سختی‌ها معرفی کند.
سختی‌های ابتلایی، سنتی الهی
انسان دست‌کم با دو دسته از سختی‌ها در زندگی مواجه است که شامل سختی کیفری و ابتلایی است. سختی کیفری به آن دسته از سختی‌هایی گفته می‌شود که انسان به سبب افکار و رفتارهای نادرست ، بدان گرفتار می‌شود. به عنوان نمونه شقاوتی که آدم در دنیا پس از هبوط به آن مبتلا شد، به سبب خوردن و چشیدن از میوه ممنوعه بود.(طه، آیات 115 تا 121)
خدا در قرآن بیان می‌کند که مهم‌ترین عامل از دست رفتن نعمت‌ها، تغییری است که انسان در نفس خویش با گناه و فجور ایجاد می‌کند(شمس، آیات 7 تا 10؛ رعد، آیه 11) در حقیقت این گرفتار شدن به سختی و از دست رفتن نعمت‌ها به سبب گناه انسان و به عنوان مجازات و کیفر است(نحل، آیه 112؛ مائده، آیه 96)؛ چنانکه خدا به صراحت در قرآن بیان می‌کند که ظهور فساد در محیط‌زیست انسانی جز بخاطر دستاوردهای خود انسانی نیست.(روم، آیه 41)
از نظر قرآن، انسان‌ها با صیانت از نفس الهی خویش با تقوای الهی و ایمان می‌توانند نعمت‌ها را حفظ و صیانت کنند و از سختی‌های کیفری و مجازاتی در امان بمانند.(مائده، آیه 96؛ انفال، آیه 53؛ نحل، آیه 112)
در کنار سختی‌های کیفری که انسان در زندگی با آن مواجه می‌شود نوعی دیگر از سختی‌ها وجود دارد که از آنها به سختی‌های ابتلایی یاد می‌شود؛ زیرا سنت الهی بر این است تا انسان‌ها در زندگی دنیوی در شرایطی سخت قرار گیرند. اهدافی برای سختی‌های ابتلایی بیان شده که شامل: بهره‌مندی از امدادهای غیبی الهی برای مومنان صابر(آل عمران، آیات 124 و 125)، انابه و تضرع به درگاه الهی(روم، آیه 33؛ زمر، آیه 8؛ انعام، آیات 42 و 43؛ اعراف، آیه 94)، بروز باطن انسان و نمایش حقیقت نهان(توبه، آیه 42؛ یونس، آیه 12؛ روم، آیه 33؛ زمر، آیه 8)، آشکار شدن بطلان برخی از امور مانند ناتوانی بتان(اسراء، آیه 67)، بیداری فطرت توحیدی مردمان(انعام، آیات 40 تا 42؛ یونس، آیه 12؛ نحل، آیه 53)، زمینه‌سازی توبه و بازگشت به سوی حق(زخرف، آیه 48)، روآوری به سوی خدا(انعام، آیات 42 و 43 و 63؛ اعراف، آیه 134)، تنبه و اعتراف به حق(یونس، آیه 90؛ انبیاء، آیه 46)، انگیزه دعا و نیایش به درگاه خدا(انعام، آیات 42 و 43 و 63 و 64؛ انبیاء، آیات 83 تا 88)، جداسازی مومن از منافق(آل عمران، آیات 165 تا 167؛ احزاب، آیات 10 و 18)، شناخت ولایت و سلطه تمام و کمال خدا بر همه هستی و امور(کهف، آیات 43 و 44)، و مانند آنها می‌شود.
بر این اساس، نمی‌توان از امتحان‌ها و سختی‌های ابتلایی رهایی یافت؛ زیرا حتی ایمان‌آوری نه تنها موجب نمی‌شود تا انسان از بلا و آزمون برهد، بلکه بلایا و سختی‌ها افزایش می‌یابد تا جایی که گفته‌اند: البلاء للولاء؛ بلا برای اهل ولایت است؛ زیرا از نظر آموزه‌های قرآن، انسان‌ها با حضور رهبران الهی و ایمان‌آوری، درمعرض ابتلائات بیشتر و سخت‌تری از نظر کمیت و کیفیت قرار می‌گیرند؛ چرا که این ابتلائات نه تنها موجب رشد آنان است، بلکه با این مجموعه عظیم کمی و کیفی ابتلائات و سختی‌ها، مومنان از منافقان و مانند آنها بازشناخته می‌شوند.(نمل، آیات 47 و 49؛ بقره، آیه 49؛ اعراف، آیه 141؛ آل عمران، آیات 166 و 167 و 179) بنابراین، از نظر قرآن، صرف ایمان موجب نمی‌شود تا انسان از سختی‌ها و مصیبت‌ها رهایی یابد؛ بلکه خود ایمان موجب قرارگیری انسان در شرایط دشواری است که سنت ابتلاء اقتضای آن را دارد.(عنکبوت، آیات 2 و 3)
در آیات قرآن مصادیقی از بلایا و ابتلائاتی که پیامبران و مومنان بدان گرفتار آمدند، بیان شده است. چنانکه بیان می‌کند که پیامبر اکرم(ص) با سختیها و مشکلات فراوان رو برو بوده است.(معارج، آیه 5؛ آل عمران، آیه 185) به طوری که اگر امدادهای غیبی الهی نبود، این سختی‌های رسالت کمرشکن بود.(شرح، آیات 1 تا3) البته پیامبران دیگر الهی(بقره، آیه 214؛ ابراهیم، آیات 10 تا 13) حتی پیامبران اولوالعزم از جمله حضرت موسی(طه، آیه 40)، حضرت نوح(قمر، آیات 9 و 10؛ انبیاء، آیه 76) و نیز پیامبرانی چون حضرت لوط(هود، آیات 77 و 78)، یعقوب(یوسف، آیه 85)، ایوب(انبیاء، آیه 83؛ ص، آیه 41) با انواع و اقسام سختی‌ها و ابتلائات مواجه بودند.
از نظر قرآن، ابتلاى مؤمنان به سختی‌ها و شداید از سنت‌های الهی است.(بقره، آیه 214؛ آل عمران، آیات 166 و 167؛ توبه، آیه 120؛ احزاب، آیه 11؛ محمد، آیه 31) بنابراین، نمی‌توان از سنت‌های الهی از جمله سنت ابتلاء رهایی یافت، بلکه باید کاری کرد تا از این ابتلائات بر اساس فلسفه الهی آن بهره‌مند شد.
خدا در قرآن بیان می‌دارد که سنت الهی مقتضی آن است که مومنان گرفتار سختی‌های ابتلایی باشند و این گونه نیست که دوری از سختی‌های ابتلایی نعمت شمرده شود؛ زیرا کسانی که چنین تصوری از ابتلائات الهی دارند، تصوری نادرست و باطل دارند و می‌بایست آنان را از جرگه منافقان و سست ایمان‌ها برشمرد.(نساء، آیه 27) پس مومنان نه تنها از سختی‌های ابتلایی فراری نیستند، بلکه به  استقبال آن در میادین جهاد می‌شتابند.
بهترین واکنش‌ها در برابر سختی‌ها
از آنجا که امکان رهایی از سختی‌های ابتلایی نیست و انسان نمی‌تواند کاری کند که بدان‌ها گرفتار نشود، لازم است روشی را اتخاذ کند تا بهترین واکنش را در برابر سختی‌ها داشته باشد. در آیات قرآن روش‌هایی برای واکنش در برابر این دسته از سختی‌ها بیان شده که برخی از آنها عبارتند از:
1- صبر و شکیبایی: انسان که نمی‌تواند سختی ابتلایی را از میان بردارد، باید با صبر و شکیبایی از آن عبور کند تا با کمترین اضطراب به آسانی برسد و از سختی عبور کند.(بقره،آیات 45 و 177؛ اعراف، آیات 128 و 129)
2- استعانت از نماز و روزه: برای عبور از سختی‌ها بهترین کار آن است که انسان از خدا استعانت بجوید که در این راه وسائلی چون نماز و روزه بسیار مفید و سازنده است.(بقره، آیات 45 و 153؛ روایات تفسیری)
3- دعا: از دیگر واکنش‌های مثبت در برابر سختی، دعا است تا خدا سختی را آسان کرده و توفیق عبور سالم از آن را بدهد.(یونس، آیه 12؛ طه، آیات 25 و 26 و 36؛ نمل، آیه 62؛ روم، آیه 33) در قرآن بیان شده که حضرت موسی(ع) در هنگام سختی، از خدا درخواست می‌کند تا آسانی را نصیب او گرداند و از سختی عبور سالم دهد(طه، آیه 25 تا 28)
4- تهجد شبانه: از دیگر واکنش‌ها در برابر سختی‌ها، تهجد شبانه است که انسان را به مقام محمود می‌رساند و مشکلات و سختی‌ها را آسان کرده و به سادگی از آن عبور می‌دهد.(مزمل، آیات 1 تا6)
5- التزام به احکام شریعت: انسان هر چه بیشتر به احکام توجه و اهتمام ورزد بهتر می‌تواند در امور زندگی با مشکلات و سختی‌ها دست و پنجه نرم کند. در مشکلات زناشویی می‌توان با بهره‌گیری از احکام شریعت به آسانی از آنها عبور کرد و بهترین واکنش را بروز داد.(نساء آیات 19تا 28) از نظر قرآن، احکام اسلام به سبب آنکه از رحمت الهی نشات گرفته و فاقد احکام حرجی است و انسان را می‌تواند در مسیر رحمت قرار دهد و نقمت را به نعمت تغییر شکل و ماهیت دهد.
6- ایمان به همراه بودن سختی با آسانی‌ها: ایمان‌آوری به این که هر سختی آمیخته با دو آسانی است، موجب می‌شود تا انسان در هنگامه ابتلاء به سختی‌ها، جزع و فزع نکند و با امید به گذر از سختی‌ها،
به آسانی و راحتی چشم بدوزد. (شرح، آیات 5 و 6)
7- حفظ آرامش: حفظ آرامش در سختی‌ها می‌تواند سختی را برانسان آسان کند. البته این امر نیازمند توفیق الهی است؛ زیرا وجود آرامش در هنگامه سختی‌ها نعمتی الهی است که هرکسی بدان توفیق نمی‌یابد.( توبه، آیات 25 و 26 و 40؛ فتح، آیات 4 و 26 آل عمران،
آیه 153)
8- عزم: عزم، اراده قوی در مقام عمل است که برخاسته از علم و ایمان قوی در شخص است. مومنان و پیامبران با عزم برخاسته از جزم ایمان و علم به میدان می‌روند و در برابر سختی‌ها عقب‌نشینی نمی‌کنند، بلکه آنها را از جلوی خویش برمی‌دارند تا به آسانی پس از آن دست یابند.(لقمان، آیه 17)
9- استرجاع: یکی از واکنش‌های مثبت در برابر سختی‌های ابتلایی این است که انسان استرجاع کرده و با «انا لله و انا الیه راجعون» به این نکته توجه یابد که همه هستی در ملک و مالکیت کامل و مطلق الهی است و اگر چیزی از سختی به انسان می‌رسد براساس مشیت حکیمانه و اراده کامل و قطعی الهی است. چنین چیزی موجب آرامش و صبر در انسان است.( بقره آیات 155 تا 157)
10- استمداد از درگاه الهی: از دیگر واکنش‌های مثبت در برابر سختی‌ها می‌توان به استمدادجویی از خدا اشاره کرد؛ زیرا اوست که مالک و رب هستی است و می‌تواند انسان را در سختی‌ها یاری رساند.(بقره،آیات 250 و 286؛ نساء آیه 75؛ اعراف، آیه 125؛ طه، آیه 45)
11- اطاعت از خدا: انسان در سختی‌ها می‌بایست اطاعت الهی را سرلوحه رفتار و کردار خویش قرار دهد؛ زیرا اطاعت از خدا هر سختی را آسان می‌کند و دشواری‌ها را آسان و راحت می‌سازد.( توبه، آیه 120؛ هود، آیه 115؛ آل عمران، آیه 172)
12- پناهجویی به ربوبیت خدا:در هنگام سختی‌ها انسان باید به ربوبیت و پروردگاری خدا پناه ببرد؛ زیرا اوست که صفر تا صد هرچیزی را در دست دارد و به پرورش آن می‌پردازد. اهتمام به ربوبیت الهی و پناهجویی به آن می‌تواند سختی را به آسانی تبدیل کند و آرامش را در بحبوحه سختی به انسان بازگرداند.(شعراء؛ آیات 167 تا 120؛ غافر، آیات 26 و 27؛ ناس، آیات 1 و4)
13- امیدواری به خدا: انسان در هنگام سختی می‌بایست به رحمت و فضل الهی امید داشته باشد تا از سختی عبور کند.(هود، آیات 9 و 11؛ یوسف، آیه 87؛ حج، آیه 15؛ طلاق، آیه 7)
14- انفاق مالی: در هر سختی انسان می‌تواند با انفاق مالی شرایط را بهبود بخشد و خود را از مشکلات و سختی‌ها برهاند. (آل عمران، آیات 133 و 134)
15- اهتمام و توجه به ولایت الهی: از دیگر واکنش‌های انسان در هنگام سختی آن است که به ولایت الهی اهتمام و توجه نماید؛ زیرا چنین توجه و حالتی می‌تواند او را جزو اولیای الهی قرار داده و از هرگونه حزن نسبت به گذشته از دست رفته و خوف نسبت به آینده ناشناخته رهایی بخشد و به آرامش برسد.(یونس، آیه 62)
16- تقویت ایمان: انسان می‌بایست در سختی‌ها ایمان خویش را تقویت کند و هر سختی را آزمایشگاهی برای جداسازی خیر و شر، پاکی و ناپاکی و مانند آنها برشمارد و با تقویت ایمان به خدا و عمل به دعوت خدا و رسول‌الله (ص) سختی‌ها را بر خویش آسان و گوارا سازاد.( توبه، آیه 117؛ آل عمران، آیات 171 و 172)
17- تحمل سختی: انسان باید به دور از هرگونه جزع و فزع، سختی‌ها را تحمل کند و با استقامت در هدف خویش بکوشد و از میدان خارج نشود و پا پس نگذارد.
( بقره، آیه 214؛ آل عمران، آیه 186)
18- یاد خدا و عبادت: از دیگر واکنش‌های موثر در برابر سختی‌ها می‌توان به ذکر الله و عبادت الهی اشاره کرد. هرگاه سختی بر انسان فشار آورد می‌بایست با یاد خدا و عبادت به درگاهش از مشکلات عبور کرد و آن را گوارای وجود ساخت.(حجر، آیات 97 و 98؛ طه، آیه 130؛ انسان، آیات 24 و 25)
19- توکل به خدا: توکل و اعتماد به خدا در سختی‌ها می‌تواند بهترین واکنش در برابر آن باشد.
(‌آل عمران، آیات 159و 173و 174؛ نساء آیه 81؛ انفال، آیه 61؛ زمر، آیه 38)
20- ایمان به مالکیت خدا: ایمان و باور به مالکیت خدا و بازگشت به او، عامل تحمل مصائب و مشکلات است. بنابراین انسان می‌بایست به تقویت ایمان به مالکیت خدا بپردازد تا از سختی‌ها به توفیق الهی عبور کند.(بقره، آیه 156)
21- عبرت از گذشتگان: توجه به مشکلات گذشتگان و عبرت‌گیری از رفتار آنان می‌تواند در واکنش‌های انسان در برابر سختی‌ها بسیار موثر باشد. بنابراین، لازم است تا در زندگی به مشکلات گذشتگان توجه یافت تا به آسانی از مشکلات پیش رو عبور کرد.(بقره، آیه 214؛ فصلت ، آیه 43؛ عنکبوت، آیات 3 و 4) به سخن دیگر، اطلاع یافتن از گرفتاری مومنان پیشین به سختی‌ها، زمینه‌ساز تحمل مشکلات گذشتگان از مومنان و پیامبران اشاره می‌کند تا مشکلات امروزی برای مومنان آسان شود و از زندگی آنان سرمشق گیرند.
(همان)
22- توجه به امداد غیبی: از نظر قرآن، ایمان به نصرت الهی و امدادهای غیبی، هنگام مواجهه با مشکلات، عامل تحمل و بردباری در برابر آن است. بنابراین لازم است تا انسان به این نکته توجه یافته و بدان ایمان آورد تا مشکلات بر او آسان شود.( بقره، آیه 214)
23- تسبیح‌گویی: تسبیح‌گویی یعنی ذکر سبحان‌الله می‌تواند مشکلات را بر مومنان آسان کند و آستانه تحمل آنان را افزایش دهد.(حجر، آیات 97 و 98؛ طه، آیه 130)