عدالت آموزشی در گرو هم‌افزایی کلاس‌های حضوری و غیرحضوری
با نزدیک شدن به ماه مهر دانشآموزان، والدین، معلمان و مدیران همه به‌نوعی دوباره درگیر آموزش‌های مجازی و دغدغه‌های آن می‌شوند، چرا که خبرها حاکی از آن است که عجالتاً مدارس دست‌کم تا بازگشایی تدریجی به آموزش آنلاین کماکان متکی خواهند بود. البته ناگفته نماند که این اتکای آموزش حضوری به آموزش غیرحضوری در دنیای امروز ناگسستنی است و اگر بخواهیم یک نظام آموزشی قوی و عدالت‌محور داشته باشیم، نباید تقویت زیر ساخت‌های آموزش مجازی را به کل فراموش کنیم؛ به‌خصوص که الان یک پیشینه و تجربه از نواقص و مزایای آموزش آنلاین را در کارنامه نظام آموزشی خود داریم و این می‌تواند یک سرمایه برای ارتقای کیفیت آموزشی در سال‌های پیش رو باشد.
باتکیه‌بر مستندات کوله‌بار تجربیاتی که کسب کرده‌ایم، مهم‌ترین چالش‌های پیش رو درباره استفاده از آموزش مجازی عبارتند از:
عدم دسترسی تعدادی از خانواده‌ها خصوصاً در مناطق محروم و روستایی به اینترنت و گوشی هوشمند، نداشتن سواد رایانه‌ای، نواقص متدهای آموزش مجازی که توسط معلمین خو گرفته با شیوه‌های سنتی ارائه می‌شوند، عدم وجود سیستم ارزشیابی درست و با معیارهای پروپاقرص و...
با رشد تعداد دروس مجازی و مدارک تحصیلی که از طریق اینترنت ارائه می‌شود، علاقه قابل‌توجهی به آموزش مجازی، به‌ویژه در ارتباط باکیفیت آموزش مجازی به وجود آمده است. مهم‌ترین نگرانیها در سؤالهای ذیل تمرکز یافته است: نقش جدید معلمان در آموزش مجازی چه خواهد بود؟ چگونه بازدههای یادگیری دانشآموزاناندازهگیری می‌شود و در محیط یادگیری مجازی بهبود مییابد؟ چگونه ارتباط مؤثر و تعامل با دانشآموزان در نبودن رودرروی با معلم ایجاد می‌شود؟ چگونه معلمان، دانشآموزان را در محیط یادگیری مجازی، به یادگیری تحریک میکنند؟ این گزارش چالش‌های جدید و موانع پیش روی معلمان و دانشآموزان در آموزش مجازی و موضوعات بااهمیت و رایج در ادبیات مربوط به کنترل کیفیت یا تضمین کیفیت آموزش مجازی را بررسی می‌کند.
نقش معلم به دانای کل تقلیل یافته است
آموزش مجازی معلم را بیشتر به یک دانای کل تبدیل کرده است تا تسهیلگر در یادگیری.
وحید عاشوریان یک دبیر برایمان می‌گوید: «تجربه شخصی من از این کلاس‌های مجازی به‌عنوان معلم این است که من در فضای مجازی فرصت کمی برای انتقال دانش داشتم که یک‌بخشی از آن به مشکلات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و سامانه و پهنای باند مربوط است. از یک کلاس حدوداً 90 دقیقه‌ای تقریباً 15 یا 20 دقیقه صرف این می‌شود که ارتباط قطع است یا وصل شده؟! علی‌رغم اینکه امکانش وجود دارد ارتباط تصویری برقرار شود، در حین ارتباط، اینترنت بسیار ضعیف می‌شود و به‌طورکلی برای اینکه جریان ارتباطی برقرار باشد، دانشآموزان باید با میکروفون‌های بسته وارد کلاس شوند و کسی که میکروفون بازدارد، فقط مدرس است.»
وی در ادامه می‌گوید: «آنچه که من تجربه کردم این است که شرایط فعلی بسیار یک‌طرفه‌تر از کلاس حضوری است. در کلاس حضوری می‌توانستم زبان بدن مخاطبانم را ببینم یا در طی تدریس شوخی‌ای بکنم و واکنش دانشآموزان را مشاهده کنم و از همان شوخی پلی به بحث درسی بزنم. می‌توانستم از بچه‌ها بخواهم با یکدیگر وارد گفت‌وگو شوند. این موارد در حال حاضر به‌شدت محدود شده است. تنها امکانی که شبکه با
قطع و وصلی بسیار به من می‌دهد، این است که من حرف بزنم و بقیه گوش دهند و یا در میانش بگویم فلان تمرین را حل کنید و درباره موضوعی پاراگرافی بنویسید. به همین دلیل من به کیفیتی پایین‌تر از کلاس‌های حضوری تنزل کرده‌ام و تعاملم با دانشآموزان کمتر شده است. با وجود قابلیت‌های بالقوه فضای مجازی برای اینکه من به سمت تسهیلگری حرکت کنم، امکانات موجود به من این فضا را می‌دهد که در جایگاه دانای کل قرار بگیرم و صرفاً اطلاعاتی را به دانش‌آموزانم منتقل کنم.»
این دبیر در تکمیل صحبت‌هایش متذکر می‌شود: «چنانچه ما در یک شرایط ایده‌آل راجع به کلاس‌های آنلاین صحبت کنیم که همه امکانات تعاملی در آن قابل‌استفاده است، می‌توانیم امیدوار باشیم که نقش استاد به سمت تسهیلگری حرکت کند. امکاناتی که فضای مجازی در اختیار می‌گذارد، فضا را برای تعامل فراهم می‌کند. اگر در شرایط ایده‌آل باشیم به‌عنوان یک مدرس، می‌توانم از دانش‌آموزانم بخواهم جست‌وجو کنند و محتوای مرتبط با بحث کلاس را انتخاب کنند و در فضای کلاس به اشتراک بگذارند. چنانچه شرایط ایده‌آلی وجود داشت، همین کلاس‌های مجازی می‌توانست کمک کند که من به نقش تسهیلگری خود نزدیک شوم تا در فرایندی که طی می‌شود، من، معلم و بقیه یادگیرنده نباشند، بلکه همه ما در یک فرایند یادگیری مداومی
درگیر باشیم.»
منظور از بازگشایی، فعال‌شدن مدارس است
حیدر تورانی عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش با اشاره به اینکه «آموزش زندگی» را در تمامی مکان‌ها داشته باشیم و از واژه مدارس تعطیل است، استفاده نکنیم، می‌گوید: «برای پیشرفت آموزش فرزندانمان لازم است از بازگشایی مدیریت شده و ایمن مدارس بگوییم. کرونا اگرچه یک تهدید است، اما فرصتی برای تغییر سبک آموزشی به شمار
می‌آید.»
وی درخصوص اهمیت بازگشایی مدارس و نیاز آماده‌‌سازی روحی و روانی والدین، معلمان و دانشآموزان در این زمینه بر بازگشایی و فعالیت مدارس تاکید می‌کند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش‌وپرورش تصریح می‌کند: «در بازگشایی مدارس، قرار بر این نیست که دانشآموزان به‌صورت عمومی و مانند روزهای قبل از کرونا در کلاس‌های درس حضور داشته باشند، منظور از بازگشایی، فعال‌شدن مدارس است؛ مدارس «پایگاه‌های آموزش و یادگیری هستند» و نباید به آنها فقط به‌عنوان مکانی برای آموزش
نگاه کنیم.»
تورانی می‌افزاید: «آموزش در همه‌جا و همه‌وقت می‌تواند اتفاق بیفتد، بنابراین مدارس امروز را از دو وجه می‌بینیم وجه «مکان» و وجه «لامکان»، در دنیای پیشرفته و کشورهای موفق، آموزش «لامکان» را از سال‌ها قبل، آغاز کرده‌اند، یعنی بچه‌ها در هر فضایی شامل: «مدرسه»، «خانه» و «محیط اطراف» در حال آموزش هستند.»
وی ادامه می‌دهد: «در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا، پیش‌ازاین، در کنار آموزش حضوری، زیرساخت‌های آموزش مجازی شروع شده بود و این کشورها توانستند در دوره کرونا مسلط‌تر از ما، آموزش را مدیریت کنند، ولی کرونا برای ما هم فرصتی را ایجاد کرد تا به فضای مجازی و استفاده الکترونیکی آموزشی وارد شویم و سعی کنیم زیرساخت‌های آموزش مجازی را آماده کنیم؛ لذا باید انتظار داشت کتاب‌های درسی به شکل قبل ارائه نشود، بلکه بخشی از آنها مجازی و بخشی دیگر به‌صورت حضوری در مدارس آموزش داده شود.»
این پژوهشگر در ادامه می‌گوید: «باید پلتفرم‌های آموزشی قوی مانند «شاد» را به کار بگیریم و تنوع استفاده از آنها را تقویت کنیم، اینترنت پرسرعت را راه‌اندازی کنیم، از معلمان آموزش‌دیده و از مدیران مدارسی که با این فضا آشنا و سبک مدیریتی جدیدی دارند، دعوت به همکاری کنیم، چرا که مدارس را همانند گذشته نمی‌توان مدیریت کرد و باید از شیوه‌های نوین بهره گرفت.»
عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش‌وپرورش، تاکید می‌کند: «با تجهیز مدارس به زیرساخت‌های موردنیاز، اولیا را تشویق کنیم تا از بازگشایی حضوری مدارس نیز استقبال کنند. با توجه به تغییر سبک آموزشی در مدارس، همان گونه که در سال‌های قبل از کرونا، همکاران معلم جهت ورود به کلاس برنامه‌ریزی لازم داشتند، حال نیز با ساخت محتوای الکترونیکی به آموزش صحیح‌تر دانشآموزان بپردازند، و تدریس روز و معلمانی توانمند و آموزش‌دیده بتوانیم سکان آموزش‌وپرورش را جهت ارتقا و پیشرفت، به حرکت در آوریم.»
مشکلات رایج دانشآموزان در کلاس مجازی
«یک مشکل، فرصتی است برای تو تا نهایت تلاشت را به کار بگیری.» این جمله تا حد زیادی وضعیت امروز ما را نشان می‌دهد. نزدیک به یک سال است که بیماری کرونا تمام دنیا را درگیر خودکرده است. در این مدت زندگی ما انسان‌ها کاملاً دچار تغییر شده است. از دورکاری گرفته تا درس‌خواندن و شرکت در کلاس‌های آموزشی از درون منزل، اما چگونه می‌تواند میزان یادگیری خود را در کلاس‌های آنلاین افزایش داد و یک مطالعه مفید را تجربه کرد؟
فراموش نکنید که هیچ‌چیز تغییر نکرده است. شما همان دانشجویان یا دانشآموزان هستید و باید همان مطالب درسی را یاد بگیرید. پس اولین اولویت شما باید برنامه‌ریزی برای درس‌خواندن باشد. فرقی ندارد که یک دانش‌آموز هستید یا معلم؟ در چنین شرایطی داشتن یک برنامه مناسب به شما کمک کند تا بیشترین بهره را از یادگیری از راه دور ببرید.
زهرا محرابی مدیر یک دبیرستان دخترانه برایمان در مورد برخی ضعف‌های آموزش آنلاین که از سوی معلمین و یا دانشآموزان رقم می‌خورد، توضیح می‌دهد: «یکی از مواردی که متأسفانه در کلاس‌های آنلاین و آموزش از راه دور دیده می‌شود، عدم مشارکت دانشجویان و دانشآموزان در کلاس است. این موضوع معمولاً دو دلیل عمده دارد: اول اینکه آنها مطالب مربوط به آن جلسه را مطالعه نکرده‌اند و دوم اینکه اصلاً حواسشان به کلاس نیست!
برای مقابله و رفع مشکل اول بهتر است برنامه‌ریزی کنید و بر طبق برنامه خود مطالب را مطالعه کنید. برای اینکه بتوانید در دوران کرونا و با استفاده از روش‌های یادگیری از راه دور، مطالب را به‌خوبی یاد بگیرید، بهتر است که برنامه‌ای برای مرور مطالب داشته باشید. به این ترتیب می‌توانید برای شرکت در کلاس‌ها آماده‌باشید، اما علاوه بر آن لازم است که سر کلاس هم تمرکز شما فقط معطوف به درس باشد. به همین دلیل سعی کنید کامپیوتر یا موبایل خود را از برنامه‌ها و فایل‌های اضافی پاک کنید. حداقل در طول زمان کلاس بر روی تلگرام و اینستاگرام خود قفل بگذارید تا وسوسه استفاده از آنها به سراغتان نیاید. یادتان نرود که برای بهره‌بردن از روش‌های یادگیری از راه دور باید شرایطی شبیه به کلاس درس را برای خودتان به وجود بیاورید.»
این فرهنگی در ادامه توصیه می‌کند: «همچنین شما باید همان‌طور که در مدرسه بودید، زمانی که قرار است پای آموزش بنشینید را تنها به این کار بسپارید. این یعنی: تلفن همراه خود را کنار بگذارید. جلوی تلویزیون ننشینید! در حین برگزاری کلاس از خوردن و آشامیدن بیش از حد پرهیز کنید. سعی کنید محیط مطالعه خود را شبیه به کلاس درس کنید تا کمترین حواسی پرتی را تجربه کنید.
استفاده از برخی ابزارها هم می‌توانند به یادگیری شما کمک کنند. مثلاً اگر با نقشه‌کشی ذهنی آشنایی داشته باشید، مطالبی که از هر بخش خلاصه‌نویسی کرده‌اید را به شکل نقشه‌های ذهنی باکیفیت دربیاورید. به‌این‌ترتیب هر زمان که نیاز به‌مرور آنها داشته باشید، این نقشه‌های ذهنی در دسترس شما خواهند بود.»
محرابی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «سؤال کردن را به‌عنوان یکی از روش‌های یادگیری از راه دور امتحان کنید.
یکی از مشکلات بزرگی که دانشجویان و دانشآموزان ایرانی در کلاس‌های حضوری و غیرحضوری درگیر آن هستند، سؤال نپرسیدن است. بارها برای همه ما پیش‌آمده با اینکه بخشی از مطلب را به‌خوبی یاد نگرفته‌ایم، بازهم در سؤال پرسیدن از معلم و استاد خود درنگ کردیم. بخشی از این موضوع برمی‌گردد به ترس ما از سؤال پرسیدن. خیلی از ما تصور می‌کنیم که اگر سؤال بکنیم در چشم معلم و سایر هم‌کلاسی‌ها به چشم کسی دیده می‌شویم که بهره هوشی کمی دارد! برای همین هم ترجیح می‌دهیم اگر چیزی را یاد نگرفتیم خودمان بعداً به سراغش برویم. درحالی‌که چنین تفکری از اساس اشتباه است.
شاید یکی از مزیت‌های کلاس‌های آنلاین و غیرحضوری این است که شما با دوستان خودتان رو‌به‌رو نمی‌شوید و در نتیجه لازم نیست که خجالت بکشید.
متأسفانه برخی معلمین نیز فرصت سؤال پرسیدن را به دانشآموزان و دانشجویان نمی‌دهند.
در نتیجه با کوچک‌ترین سؤالی از جانب آنها عصبانی می‌شوند. چنین فضایی باعث می‌شود که نه‌تنها یادگیری افراد کاهش یابد، بلکه نقص‌های آنها هم هیچ‌وقت برطرف نشود. بهتر است که حتماً زمانی را به دانشآموزان و دانشجویان اختصاص دهیم تا سؤالات خود را در مورد مبحث تدریس شده بپرسند.»