پرسش:
رویکردهای فردی و اجتماعی ما به ارزش‌های دینی و آموزه‌های وحیانی چه آثار متفاوتی نسبت به جامعه دارند و آیا با نگاه فردی و یا به تعبیر دیگر اسلام فردی می‌توان جامعه‌سازی دینی را محقق کرد؟
پاسخ:
بدون تردید غالب آموزه‌های وحیانی اسلام بعد اجتماعی و سیاسی دارند، و رویکرد به آنها لاجرم باید اجتماعی باشد نه فردی. بنابراین طبیعی است که اگر بخواهیم جامعه‌سازی دینی داشته باشیم و ارزشها و اهداف سیاسی اجتماعی آموزه‌های وحیانی اسلام را در جامعه محقق کنیم، ناگزیر باید با رویکرد اجتماعی آنها را تبیین کنیم نه فردی. زیرا این دو رویکرد تفاوت‌های زیاد و بعضاً متضادی با یکدیگر در جامعه دارند که در اینجا به یک نمونه از آن اشاره می‌کنیم:
جود بهتر است یا عدل؟
شخصی از امام علی(ع) پرسید: آیا جود افضل و برتر است یا عدالت؟ ایهما افضل؟ العدل او الجود؟ فقال: العدل یضع الامور مواضعها، و الجود یخرجها من جهتها، و العدل سانس عام و الجود عارض خاص، فالعدل اشرفهما و افضلهما «(نهج‌البلاغه- حکمت 437)
عدل بهتر است از جود، به دلیل اینکه عدل هر چیزی را در جای خودش قرار می‌دهد، و هر حقی را ذی‌حق واقعی خود می‌رساند. اما جود و بخشش امور و جریانها را از محل خودشان و مدارشان خارج می‌کند. جود این است که آدمی از حق مسلم خود صرف‌نظر کند، به دیگری که ذی‌حق نیست ببخشد، پس جود اشیاء را از موضع خود خارج می‌کند. دیگر اینکه عدالت سانس و اداره کننده عموم است. چیزی که پایه و مبنای زندگی عمومی و اساس مقررات است، اما جود و بخشش یک حالت استثنایی است که در موقع خاص کسی به کسی جود می‌کند و ایثار می‌کند. جود و ایثار را نمی‌توان مبنای اصلی زندگی عمومی و اجتماعی قرار داد و براساس آنها مقررات و قانون وضع و آن را اجرا کرد. اگر جود و احسان و ایثار تحت قانون و مقررات لازم‌الاجرا درآید دیگر جود و احسان و ایثار نام ندارد، جود و ایثار وقتی جود و ایثار است که هیچ قانون و مقررات حتمی لازم‌الاجرا نداشته باشد، و آدمی صرفاً به خاطر کرم و بزرگواری و گذشت و نوع دوستی و بلکه حیات دوستی جود کند. بنابراین عدل از جود افضل و برتر است. امام علی(ع) در این پاسخ به مقوله عدل از منظر اجتماعی نگاه می‌کند و با مقیاس اجتماعی اندازه‌گیری می‌کند و این سخن کسی است که فلسفه اجتماعی روشنی دارد. هرگز یک انسانی که رویکرد و تفکر اجتماعی ندارد و با ملاکهای فردی ارزشها را تبیین می‌کند، این طور جواب نمی‌دهد و نمی‌گوید: عدل از جود
بالاتر است.
جود و عدل از منظر اخلاق فردی
علمای اخلاق جود را از عدل بالاتر دانسته‌اند. چرا که از منظر فردی و با رویکرد فردی به این ارزش‌ها نگاه می‌کنند. اگر تنها از جنبه فردی و اخلاق شخصی این ارزش‌ها را تبیین کنیم، جود از عدل بالاتر است. از نظر ملکات اخلاقی، ملکه جود و ایثار بالاتر است از ملکه عدالت، زیرا شخص عادل از آن جهت که شخصا و از نظر اخلاق شخصی و فردی عادل است، در این حد از کمال انسانی است که به حق دیگران تجاوز نمی‌کند، مال کسی را نمی‌برد، متعرض ناموس کسی نمی‌شود. اما آن کسی که جود و بخشش و ایثار می‌کند، نه تنها مال کسی را نمی‌برد و به حقوق دیگران تجاوز نمی‌کند، بلکه از مال و دسترنج خود نیز به دیگران جود و بخشش می‌کند، نه تنها نوبت کسی را نمی‌گیرد، بلکه نوبت خود را هم احیانا به دیگران می‌دهد. نه تنها خون کسی را نمی‌ریزد بلکه حاضر است خون خود را فدای بیماران نیازمند کند.
عدل و جود از منظر اجتماعی
از منظر زندگی عمومی و اجتماعی برخلاف رویکرد فردی عدل از جود بالاتر است. عدل در اجتماع به منزله پایه‌های ساختمان است و جود و احسان از نظر اجتماع به منزله رنگ‌آمیزی و نقاشی و زینت ساختمان است. طبیعی است که اول باید پایه درست باشد، بعد نوبت به زینت و رنگ‌آمیزی و نقاشی می‌رسد. اگر خانه از پای‌بست ویران است دیگر چه فایده که خواجه در بند نقش ایوان باشد؟! اما اگر پایه خانه محکم باشد در ساختمان بی‌نقاشی و رنگ‌آمیزی هم می‌توان زندگی کرد. به علاوه همین جودها و احسان‌ها و ایثارهایی که در مواقعی خوب و مفید است و از نظر جودکننده فضیلتی بسیار عالی است ولی از نظر گیرنده فضیلت نیست.
حساب او و جامعه را هم باید کرد. اگر رعایت موازنه اجتماعی نشود و حساب نکرده صورت بگیرد، همین فضیلت اخلاقی موجب بدبختی عمومی و خرابی اجتماع می‌گردد. صدقات، نذورات و اوقاف زیاد و بدون حساب و کتاب در هر کجا که وارد شود، مانند سیل جامعه را تخریب کرده، روحیه‌ها را تنبل، کلاش و فاسد بار آورده لطمه‌ها و خساراتی به‌بار می‌آورد. بنابراین جامعه را هرگز با جود و احسان نمی‌توان اداره کرد. پایه سازمان اجتماع عدل است. احسان و جودهای حساب نشده، کارها را از مدار خود خارج می‌کند.