پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی چگونه می‌توان افکار و عقاید صحیح را از افکار و عقاید ناصحیح مورد شناسایی قرارداد و پیرایه‌های فکری و اعتقادی را پالایش نمود؟
پاسخ:
لزوم شناخت انواع آفات فکری
قبل از طرح سفارشات و توصیه‌های دینی درباره پالایش عقیده، سزاوار است به اهم آفات و بیماری‌های فکری بپردازیم که لازمه پالایش افکار و عقاید ناصواب است. به طور کلی اهم آفات و بیماری‌ها در بحث افکار و عقاید انسان دو چیز است:1- توهم دانایی 2- جزم‌گرایی. یکی از بیماری‌های روانی که تشخیص پیامدهایش بسیار دشوار است و بسیاری بدان مبتلا هستند، بیماری« خود دانا بینی. یا « توهم دانایی» است. این بیماری در انسان که به آن جعل مرکب نیز گفته می‌شود، اگر مزمن شود، مداوایش محال است. همچنین جزم‌گرایی در افکار و عقاید دینی، سیاسی و مدیریت یکی دیگر از اهم آفات و بیماری‌های فکری و عقیدتی رایج است که تمام جوامع بشری را تهدید می‌کند. این دو مورد هم و موارد دیگر از جمله موانع پالایش عقیده هستند که افکار و اندیشه انسان را به انحراف می‌کشانند و او را از عالم واقعیات دور می‌کنند. انسان زمانی می‌تواند اطمینان حاصل کند که افکار و عقایدش با عالم واقع انطباق دارد و از هر گونه انحراف و لغزشی منزه است که با این موانع پالایش عقیده مقابله کرده و آنها را از خود دور کرده باشد.
اهم موانع پالایش عقیده در آموزه‌های وحیانی
مهم‌ترین موانع پالایش عقیده براساس آیات قرآن و احادیث به شرح زیر می‌باشد:
1- ظن و گمان
ظن و گمان از خطرناک‌ترین عواملی است که اندیشه بسیاری را در جهان به سمت باورهای باطل و نادرست می‌کشاند. نخستین سفارش قرآن کریم برای پالایش عقیده، پرهیز از اعتماد به ظن و گمان است. قرآن به پیروان خود تاکید می‌کند که عقاید و آرای خویش را برستون گمان و شک بنا نکنند و در برابر آنچه صحت و سلامتش روشن نیست تسلیم نگردند.
* «ولاتقف مالیس لک به علم» چیزی را که بدان علم نداری پیروی نکن ( اسراء-36)
* «و تقولون بافواهکم مالیس لکم به علم» با زبان‌های خود چیزی می‌گویید که به آن علم ندارید ( نور-15)
* «و ان تطع اکثر من فی‌الارض یضلوک عن سبیل‌الله، ان یتبعون الا الظن و ان هم الایخرصون»
و اگر از بیشتر کسانی که در این سرزمین هستند پیروی کنی تو را از راه خدا گمراه می‌کنند. آنان جز از گمان (خویش) پیروی نمی‌کنند و جز به حدس و تخمین نمی‌پردازند
(انعام-116)
آری اگر تمامی پیروان مذاهب گوناگون برآن شوند که جز از علم پیروی نکنند و به چیزی جز پس از علم ایمان نیاورند، اختلافات و تناقضات میان همه مذاهب از میان رخت خواهد بست. امام علی(ع) می‌فرماید: «لوسکت من لایعلم سقط الاختلاف»
اگر جاهلان سکوت کنند، اختلاف میان مردم از بین می‌رود( بحارالانوار، ج 2، ص122)
2-تمایلات نفسانی
خطر این مانع برای پالایش عقیده اگر از ظن و گمان بیشتر نباشد کمتر نیست. آنگاه که انسان چیزی را دوست بدارد و به آن وابسته شود، بینایی و عقلش را از دست می‌دهد و گوش‌های اندیشه‌اش کر می‌شود در نتیجه نمی‌تواند کاستی‌های محبوبش را ببیند. همین حالت در نفرت و دشمنی انسان نیز وجود دارد. از این رو اگر کسی بخواهد نقطه ضعف یا قوت یک نظریه را بشناسد و در آن درست بیندیشد، می‌بایست نخست خود را از تمایلات نفسانی آزاد سازد چرا که این تمایلات، خواه ناخواه در باورهای او اثر می‌گذارد. معروف است علامی حلی آنگاه که حکم نجاست در چاه را از ایشان پرسیدند: فرمان داد نخست چاه خانه‌اش را پرکنند. سپس فتوا داد.
* قرآن کریم می‌فرماید: « لاتتبع الهوی فیضلک عن سبیل‌الله» تابع میل خودت مباش که تو را از راه خدا منحرف می‌کند(ص-26)
* امام علی(ع):خیرالاراء ابعدها من الهوی واقربها من السداد» بهترین آراء دورترین آنها از هوس و نزدیک‌ترین آنها به استواری است. (غرور الحکم، ح 5011)
* امام علی(ع): «اقرب الاراء من النهی، ابعدها من الهوی» نزدیک‌ترین رای‌ها به عقلانیت دورترین آنها از هوس‌ها است.( همان،ح 3022)
* زیدبن صوحان « از امام علی(ع) پرسید: کدامیک از مردم رأیش استوارتر است؟ امام فرمود: « من لم یغره الناس من نفسه و لم تغر الدنیا بتشوفها» کسی که فریب وسوسه‌های مردم را نخورد و نه فریب زیورهای دنیا را ( بحارالانوار، ج77،ص378)
ادامه دارد