مهدی جبرائیلی تبریزی
در مطلب حاضر نویسنده با یادآوری برخی آموزه‌های بهداشتی اسلام و بیان عوامل سلامتی، آنها را به عنوان راه‌های پیشگیری از ابتلا و گسترش بیماری نوظهور کرونا موثر دانسته است.
***
رعایت پروتکل‌­های بهداشتی
در اهمیت طبابت در اسلام همین بس که در روایات، علم و دانش به دوگونه دانش دین و دانش بدن تقسیم‌بندی شده است(بحارالأنوار؛ ج‏1؛ ص220).از این جهت پزشکی در اسلام جایگاه والایی دارد، بطوری که در برخی از مسائل شرعی هم نظر او دارای حجیت است.
در روایات هم مراجعه به متخصص و عمل به نسخه وی (دستورالعمل پزشکی) در زمان بیماری مورد تاکید قرار گرفته است: از امام صادق(ع)روايت شده است كه فرمود: «پيامبرى از پيامبران الهى بيمار شد، با خود گفت: مداوا نمى‌كنم تا همان كس كه درد را داده شفايم دهد. خداوند به او وحى كرد؛ تا معالجه نكنى تو را شفا نمى‌دهم»(مكارم الأخلاق، ص ۳۶۲).
حتی برای درمان به پزشک غیر مسلمان می‌توان مراجعه کرد. كسى از امام کاظم(ع)پرسيد: «نياز به طبيب مسيحى پيدا مى‌كنم. براى معالجه نزد او رفته، بر او سلام كرده و برايش دعا مى‌كنم چه حكمى دارد؟ فرمود: «اشكالى ندارد»(السرائر، ج ۳، ص ۵۶۹).
نيز از امام باقر(ع) پرسيدند: «آيا مى‌توان به دستورهاى طبّى طبيب يهودى و مسيحى عمل كرد؟ فرمود: «اشكالى ندارد، شفا به دست خداست»(طبّ الأئمّه، ص ۶۳).
در مورد حجیت نظر پزشک در برخی تکالیف شرعی، رهبرانقلاب در پاسخ استفتایی فرموده‌اند: «اگر از گفته پزشک متديّن و امين اطمينان حاصل کنيد که روزه براى چشم شما ضرر دارد و يا خوف ضرر داشته باشيد، روزه گرفتن براى شما واجب نبوده و بلکه جايز هم نيست».
ایشان پیرامون عمل به دستورات بهداشتی و پزشکی فرمودند: «ما کاملاً رعایت مقرّراتی را که مسئولین برای ما مشخّص می­‌کنند، برای خودمان فریضه بدانیم ولازم بدانیم و عمل کنیم».
(https://farsi.khamenei.ir/treatise-content?id=64#751).
پیشگیری مهم‌تر از درمان
پیشگیری عقلانی­‌ترین راه سالم ماندن از عوارض بیماری است. چرا که درمان کردن غیر از هزینه­‌های مالی، تحلیل توان جسمی، آثار روحی و روانی بیماری و به تعبیر پیامبراکرم (ص) عوارض دارویی(کافي، ج۸، ص۲۷۳) به دنبال دارد، از طرف دیگر احتمال عدم تاثیر دارو در درمان بیماری و بروزخطرات جانی هم وجود دارد.
بنابراین در مورد ویروس کرونا کم‌­هزینه­‌ترین و موثرترین روش، همان پیشگیری و محافظت از ابتلا به آن است.
حرارت دادن و پختن
یکی از راه‌های پیشگیری از ابتلا به کرونا حرارت و پختن مواد غذایی و جوشاندن آب شرب است.
براساس تحقیقاتی که توسط مرکز ویروس‌شناسی روسیه انجام شده، جوشاندن آب، ویروس کرونا را به صورت آنی از بین می‌برد(https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/05/11/2318446).
از رسول­‌اکرم (ص) نقل شده است: «آب جوش برای هر چیزی مفید است و برای هیچ چیزی ضرر ندارد»(بحارالأنوار؛ ج‏63؛ ص451).
نیاشامیدن آب از کنار دسته ظرف یا لبه شکسته آن(الكافي؛ ج‏12؛ ص639) و بستن دهانه ظرف آب(وسائل الشيعة؛ ج‏5؛ ص324) به جهت احتمال آلوده بودن و آشامیدن آب به صورت ولرم(آب جوشیده نیمه سرد شده) از دیگر آداب آشامیدن آب در اسلام هستند.
قرنطینه
«کریگ کونسایدین» محقق، استاد، فعال رسانه­ای شاغل در دپارتمان جامعه‌­شناسی دانشگاه رایس و نویسنده کتاب «انسانیت محمد(ص)؛ یک دیدگاه مسیحی» است. او در هفته‌نامه نیوزویک آمریکا با‌اشاره به توصیه‌های طبی و خردمندانه پیامبراسلام درباره نظافت و چگونگی واکنش‌ به بیماری‌های واگیردار نوشت:
«همه‌گیری کووید-19 در حالی که این بیماری در چهار گوشه جهان منتشر شده است، دولت‌ها و منابع خبری را مجبور کرده دقیق­ترین و مفیدترین توصیه‌­ها را در اختیار جهانیان قراردهند. در تمام کشورها به وجود کارشناسان مراقبت­های درمانی نیاز مبرمی وجود دارد و به وجود دانشمندانی که در مورد انتقال و تاثیر همه­‌گیری­ها مطالعه می­‌کنند نیز نیاز است. متخصصینی چون دکتر «آنتونی فوچی» و گزارشگر حوزه پزشکی دکتر «سانجای گوپتا» می‌­گویند که رعایت کامل بهداشت و قرنطینه یا جدا کردن خود از دیگران به امید جلوگیری از انتشار بیماری­های مسری، موثرترین ابزارهای مهار کووید-19 محسوب می­‌شوند.
آیا می­‌دانستید چه کس دیگری در هنگام یک همه­‌گیری از رعایت بهداشت و قرنطینه سخن گفته است؟ حضرت محمد پیامبراسلام در بیش از 1300 سال قبل. پیامبر اسلام گفته است: «اگر شنیدید که طاعون در سرزمینی شیوع یافته، وارد آن سرزمین نشوید، اما اگر طاعون در محل اقامت شما شیوع پیدا کرد، از آن محل خارج نشوید»(أمالي المرتضى، ج‏2، ص201). همچنین او گفته است: «کسانی که به بیماری‌های مسری مبتلایند باید از افراد سالم دور نگه داشته شوند».
حضرت محمد قویا مردم را تشویق به رعایت موازین بهداشتی کرده که موجب ایمنی آنها دربرابر عفونت­‌ها می‌­شود»(767480 https://fa.abna24.com/new/).
مراعات فاصله اجتماعی
رعایت فاصله­‌های اجتماعی که توسط متخصصان توصیه می­‌شود، در سیره وسخن اهل‌بیت (ع) به عنوان راهکار مصون ماندن از ابتلا به بیماری معرفی شده است.
حضرت رسول (ص)فرمود: «از شخص جذامى فرارکن همان­‌طور که از شیر و افعی فرار می­‌کنی. (مصباح الشريعهًْ؛ ص100).
در روایتی شخصی که مبتلا به جذام بود برای بیعت نزد پیامبر آمد، اما حضرت با او دست نداده و فرمودند: بدون آنکه با من دست بدهی، بیعتت را پذیرفتم(بحارالأنوار؛ ج‏62؛ ص82).
مقدار فاصله هم در احادیث بیان شده است: «به افراد مبتلا به خوره زیاد نگاه نکنید و وقتی با آنان گفت‌وگو می‌­کنید، به اندازه یک نیزه ازآنان دورباشید»(بحارالأنوار؛ ج‏62؛ ص83).
علامه مجلسی در توضیح احتراز از چنین افرادی می­‌نویسد: «روایات مربوط به فاصله گرفتن از جذامی، دلالت بر وجوب ندارد، بلکه دلیل بر جواز این کار و یا استحباب دوری از آنها؛ به دلیل احتیاط و پرهیز از سرایت بیماری است»(بحارالانوار، همان، ج‏72، ص 131).
بنابراین سرایت برخی از بیماریها مورد تایید شرع مقدس اسلام است و غرض ما از ذکر این روایات؛ صرفا اثبات واگیری برخی از ویروس‌ها از منظر دین است.
بهداشت چشم
مخاط چشم یکی از راه‌های ورود ویروس به بدن انسان است. ویروس کرونا می‌تواند از طریق عطسه، سرفه وذرات شناور درهوا وارد چشم شده و ازمجرای‌اشکی به حلق راه یابد و دیگران را مبتلا کند. همچنین از طریق تماس دست یا سطوح و ابزارهای آلوده به ویروس با چشم، به بدن وارد شود.
بینایی یکی از حواس پنجگانه و از ابزارهای شناختی است که خداوند از آن به عنوان نشانه و آیه نام برده است(انعام/46).
رسول اکرم (ص) فرمود: «شستن دست پیش از غذا خوردن فقر را می‌زداید و پس از غذا خوردن، غم و اندوه را می‌برد و چشم را سلامت می‌بخشد». (بحارالأنوار، ج 66، ص 364. مکارم الأخلاق، ج 1، ص 301، ح 950 )
چه بسا چرب شدن دستها حین تناول غذا سبب جذب میکروبها شده و با تماس دست با چشم، سلامتی چشم را با خطرمواجه کند. پس شستن دستها و ضد عفونی کردن آنها با سلامتی چشم ارتباط دارد.
بهداشت دهان
درمنابع دینی بهداشت دهان از اهمیت زیادی برخوردار است. به طوری که طبق برخی روایات ارتباط عجیبی بین بهداشت دهان و عبادات و ثوابهای مترتب برآن وجود دارد.
بنابه فرمایش رسول ­اکرم مسواک موجب پاکى دهان و جلب رضایت پروردگار(الكافي؛ ج‏6؛ ص495) و شادی فرشتگان(همان؛ ص496) است.
توصیه به استفاده از خلال دندان از دیگر مصادیق رعایت بهداشت دهان در متون دینی است. حضرت علی(ع)از پیامبر اکرم (ص) نقل می­‌کنند: پس از غذا خوردن خلال كنيد كه فضاى دهان (ناى) و دندان‌هاى جلو و عقب را سالم نگه مى­دارد و عامل جلب روزى براى بندگان است(الجعفريات؛ ص28).
براین اساس باتوجه به اینکه دهان یکی از راه‌های ورود ویروس به داخل بدن است؛ بهداشت دهان ودندان نقش بسیاری در پیشگیری از ابتلا به بیماریها دارد.
بهداشت دست
نقش آب در پاکیزگی و بهداشت ظاهری و نیز ایجاد شادابی باطنی غیرقابل انکار است. در اسلام آب یکی از مطهرات و پاک­‌کننده بوده و به استفاده از آن در زمانها و مکانهای مختلف تاکید و سفارش شده است. تشریع انواع غسلهای مستحبی و واجب دلیل این ادعاست. باتوجه به نقش دست انسان در سرایت ویروس و میکروبها، شستن دستها قبل و بعد از غذا مورد تاکید قرار گرفته­‌اند.
شستن دستها قبل و بعد از غذا سبب زیادی رزق و دوری چربی­ها از لباس و جلای چشم‌هاست(بحارالأنوار؛ ج‏10؛ ص90).
انتقال چربی غذا از دستها به لباس و تجمع میکروب‌ها در آن، زمینه ورود آنها به بدن و از راه‌های مختلف از جمله چشمها است.
دراین راستا به بهداشت ناخن به جهت جلوگیری ازتجمع میکروبها درمیان آنها سفارش شده است.
حضرت علی(ع) می­‌فرمایند: «کوتاه کردن ناخن از درد بزرگ جلوگیری و رزق را زیاد می‌کند»(بحارالأنوار؛ ج‏10؛ ص90). و به دفع و دفن ناخن به جهت ایمن ماندن از باکتریهای مضر سفارش شده است(مکارم‌­الأخلاق، ج1، ص66)
بهداشت بینی
بینی از راه‌های ورود میکربها و بویژه ویروس کرونا به بدن و ریه‌­هاست که رعایت بهداشت این عضو حیاتی بدن می­‌تواند مانع آن شود. بهداشت بینی هم در اسلام ازاهمیت زیادی برخوردار است. یکی ازمستحبات و اداب وضو مضمضه و استنشاق است.
از امیرالمومنین (ع)نقل شده است: «مضمضه و استنشاق، سنت، پاک‌کننده دهان و بینی؛ و دارو ریختن در بینی باعث سلامتی سر و رفع آلودگی و عفونتهای بدن و نیز تمام بیماریهای سر می‌شود»(بحارالأنوار؛ ج‏10؛ ص90).
دراین روایت بصراحت بهداشت بینی درجهت دفع و رفع(پیشگیری و درمان) بیماریهای عفونی مورد‌اشاره قرارگرفته است.
همچنین پس از برخاستن از خواب وضوگرفتن و سه بار آب در بینی چرخاندن و بیرون ریختن هم سفارش رسول­‌اکرم (ص) می‌­باشد(صحیح البخاری، ج ۳، ص ۱۱۹۹، ح ۳۱۲۱).
بهداشت محیط
تغییر سبک زندگی درعصر حاضر بویژه در موضوع مسکن و محیط زیست با وجود مواد ضدعفونی‌کننده، زمینه ابتلا به بیماریهای عفونی را در جامعه بشری فراهم ساخته است.
واحدهای آپارتمانی و انبوه محروم از نور خورشید و بسته با متراژ کم، وجود سرویسهای بهداشتی در داخل منازل مسکونی، نگهداری انواع مواد شیمیایی در داخل خانه‌­ها، جمع کردن مواد زاید و ضایعات در آنها، وجود آلاینده­‌های صنعتی و ماشینی و نمونه‌­های مشابه دیگر، انسان معاصر را با خطرات زیستی متعددی مواجه ساخته است.
متون دینی ضمن تاکید بر حفظ پاکیزگی محیط، آن را بعنوان حق­‌الناس مد نظر قرار داده است. در این مورد می‌­توان به قاعده فقهی «لاضرر» در فقه اسلامی استناد کرد.
بهداشت محیط در دین مبین اسلام جایگاه ویژه‌ای دارد. تا جایی که نبی مکرم(ص) چنین می­فرماید: «خداوند اسلام را بر پایه پاکی و نظافت بنا نهاده است»(نهج‌­الفصاحهًْ؛ ص391). امیرالمؤمنین (ع)طهارت و نظافت را نصف ایمان می‌­دانند(بحارالأنوار، ج 77، ص237).
آن حضرت به دفع وسائل آلوده مانند دستمال سفارش کرده­‌اند: «دستمال آلوده را در اطاق و محلّ زندگى خود نگذاريد، زيرا آن جايگاه رشد شيطان (ميكروب‌هاى موذى) است»(المحاسن؛ ج‏2؛ ص448).
با توجه به مناط حکم در این روایت یعنی آلودگی وسایل می‌­توان این حکم را از باب تنقیح مناط در مورد ابزارهای مورد استفاده در قضیه کرونا مانند ماسک و دستکش و هر وسیله آلوده دیگری هم جاری کرد.
محیط خانه هم باید از هرگونه آلودگی پاک باشد. علی(ع)فرمود: «خاکروبه منزل را پشت در خانه جمع نکنید، که منزلگاه شیاطین(میکروب‌ها) است»(الكافي؛ ج‏6؛ ص531).
درمورد بهداشت مکان‌های عمومی هم‌اشاره به آیه 26 سوره مبارکه حج ضروری است که خداوند به حضرت ابراهیم (ع) دستور می­‌دهد: «خانه‏ام را براى طواف‏كنندگان و قيام‏كنندگان و ركوع‏كنندگان و سجودكنندگان (از آلودگى بتها و از هر گونه آلودگى) پاك ساز»(حج/26).
اهمیت حفظ و مراعات مکانهای عمومی به اندازه‌­ای است که بنابه نقل امام باقر(ع)یکی از کارهایی که امام عصر (عج) درهنگام ظهور انجام می‌­دهد، ازجریان یافتن فاضلابها و ناودانها به سوی کوچه و خیابان جلوگیری خواهد کرد(بحارالأنوار، ج 52، ص333).
شستن میوه­‌ها
ضد عفونی کردن و شستن میوه­‌ها و سبزی‌ها باید انجام گیرد تا آلودگی احتمالی آنها از بین برود. بنابر روایتی از امام صادق(ع)«روی هر میوه‌ای سمی وجود دارد، اگر برای شما میوه‌ای آوردند، به آن آبی بزنید یا آن را در آب فرو ببرید» (بحارالأنوار، ج 63، ص118).
تغذیه و کرونا
تقویت سیستم ایمنی بدن مهم‌ترین عامل مقابله با انواع بیماری‌ها و از جمله بیماری کروناست. تغییرالگوی تغذیه در عصر حاضر به غذاهای آماده و به اصطلاح فست فودی و ساندویچی و مانده همراه با نگهدارنده­‌های مضر، غذاهای سرخ کردنی با روغن‌های تراریخته با ترانس بالا و استفاده شده به دفعات متعدد، خوراکی‌های سرد مزاج زمینه‌­ساز بیماریهای عفونی، نوشیدنیهای صنعتی و گازدار و... از یک طرف سبب ضعف جسمانی و از طرف دیگر ابتلا به انواع بیماریها مانند دیابت، سرطان و... شده است.
در اسلام کیفیت غذا و تقویت سیستم ایمنی بدن با تاکید زیادی بیان شده است. در روایات معصومین برخی از خوردنی‌ها مانند زنجبیل، سیر، پیاز برای پیشگیری و درمان بیماریها از جمله بیماریهای عفونی توصیه شده است که به جهت تخصصی بودن نیازمند اظهار نظر متخصصان مربوطه است. کوتاه سخن آنکه اسلام با صحه گذاشتن بر وجود میکروب و ویروس و امکان انتقال آن از فردی به فرد دیگر، ضمن ارائه راهکارهای پیشگیرانه و دستور به مراعات مسائل بهداشتی،اجرای دستورالعمل­‌های عقلانی و کارشناسی را الزامی می­‌داند.