هامون کانون پیدایش ریزگردها (گزارش از دور و نزدیک)
دشت سیستان با ۱۵ هزار کیلومتر مربع مساحت، در شمال استان سیستان و بلوچستان قرار دارد و از نظر اقلیمی نیز در حال حاضر شرایط خشک و بیابانی در این منطقه حاکم است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های سیستان وزش بادهای ۱۲۰ روزه است. این بادها معمولاً از اوایل خرداد شروع می‌شوند و تا پایان شهریور ماه ادامه
می‌یابد.
بادهای ۱۲۰ روزه در زمان‌های گذشته که دریاچه هامون پر از آب بود، سبب نشاط و سرزندگی منطقه سیستان بوده است، اما در دو دهه اخیر متأسفانه خشک شدن کامل دریاچه هامون، باعث تغییر دریاچه به دشت هامون شده است و در پی آن یک عرصه ۴۵۰ هزار هکتاری برای تولید ماسه و گرد و غبار ایجاد شده است. این اتفاق طی سال‌های اخیر باعث برداشت و حمل حجم زیادی از رسوبات بادی از کف دریاچه شده و در نتیجه خسارات زیادی بر تأسیسات، معابر و منازل شهری و روستایی وارد گردیده، ضمن اینکه درصد ابتلاء به بیماری‌های ریوی، چشمی، قلبی و حتی روده‌ای نیز افزایش چشمگیری داشته است.
رودخانه هیرمند
شاهرگ حیاتی دریاچه هامون
رودخانه هیرمند تنها شریان آبرسان منطقه سیستان از کوه‌های «بابا یغما» در مناطق مرکزی افغانستان و در فاصله حدود یک هزار کیلومتری از مرز ایران سرچشمه می‌گیرد و آب حیات بخش را پس از آبرسانی به چند صد روستا و پارچه آبادی به مرز ایران و افغانستان می‌رساند. متأسفانه از حدود ۲۰ سال قبل با تغییرات ایجاد شده در وضعیت جوی، ایجاد سدها و بندهای مختلف در مسیر این رودخانه، توسعه اراضی زیرکشت خشخاش در افغانستان و بستن دریچه‌های سد کجکی در حدود ۸۰۰ کیلومتری مرز ایران در ولایت هلمند، مسیر طبیعی آب به ایران و دشت هامون مسدود شده است.
پس از کم آب شدن رودخانه هیرمند و ورود به دوره خشکسالی که بیش از ۲۰ سال به طول انجامیده است مشکلات فراوانی برای مردم سیستان ایجاد شده است.
در دو دهه اخیر یکی از کم‌سابقه‌ترین خشکسالی‌ها را از لحاظ تداوم در منطقه سیستان تجربه کرده‌ایم که متأسفانه این خشکسالی زمینه را برای فرسایش عالی خاک نیز فراهم کرده است.
بهره‌کشی بی‌رویه از منابع طبیعی از یک طرف و تغییر اقلیم و نیز سوءمدیریت از جمله مهم‌ترین عواملی است که باعث شده دشت سیستان این روزها به یکی از کانون‌های اصلی آلودگی زیست‌محیطی در کشور تبدیل شود.
یک استاد دانشگاه با اشاره به اینکه پدیده ریزگردها می‌تواند معضلات قابل توجه‌ای در حوزه‌های مختلف زیست‌محیطی و نیز سلامت بشر از خود به جای بگذارد، گفت: منطقه سیستان یکی از مناطق پر تنش در جریان بحران ریزگردها است زیرا وجود بادهای ۱۲۰ روزه در فصول گرم سال بر شدت این پدیده می‌افزاید.
وی با اشاره به این نکته که در حال حاضر منطقه سیستان به عنوان یکی از کانون‌های اصلی آلودگی زیست‌محیطی در کشور به شمار می‌رود، گفت: دشت سیستان با کانون‌های اصلی جنوب غرب آسیا از جمله جنوب خلیج‌فارس، جنوب عراق و شرق عربستان قابل مقایسه است. نگارش ادامه داد: مهاجرت، بیکاری و روی آوردن به مشاغل کاذب از جمله چالش‌های زیست‌محیطی است که با به خطر انداختن معیشت و امنیت مردم، تمام ابعاد جوامع بشری در منطقه سیستان را متأثر کرده است.
وی با اشاره به اینکه یکی از اصلی‌ترین علل پیدایش ریزگردها، خشکی تالاب‌ها است، تصریح کرد: در منطقه سیستان خشکی تالاب هامون می‌تواند مؤثرترین علت پیدایش ریزگرد در این منطقه باشد.
عادی شدن معضل طوفان سیستان
برای مسئولین
تقریباً هر هفته شاهد خبرها و گزارش‌های مختلفی از اداره کل هواشناسی سیستان و بلوچستان درخصوص افزایش گرد و غبار و آلودگی هوا در شهرستان‌های مختلف منطقه سیستان هستیم، خبرهایی که ظاهراً دیگر برای مسئولین عادی شده اما برای مردم همچنان مشکل آفرین است و سلامتی آنها را به خطر می‌اندازد.
«سرعت باد در زابل به ۱۰۱ کیلومتر بر ساعت رسید»، «شدت وزش بادهای ۱۲۰ روزه سیستان افزایش می‌یابد»، «جمع‌آوری ۱۶ هزار متر مربع ماسه بادی از محورهای مواصلاتی سیستان»، «طوفان موجب مسدود شدن محور «زاهدان - زابل» شد»، «طوفان سیستان ۳۶۸ نفر را روانه بیمارستان کرد» و «غلظت ذرات معلق در هوای زابل به ۴۴ برابر حد مجاز رسید» از جمله تیترهای مختلف و تکراری هستند که هر هفته شاهد آنها در رسانه‌ها هستیم.
حسینعلی شهریاری، نماینده مردم زاهدان در مجلس شورای اسلامی اظهار داشت: خشک شدن دریاچه هامون سالهاست که به یک معضل مهم زیست‌محیطی برای مردم سیستان و بلوچستان تبدیل شده و مردم این استان را با معضلاتی همچون آلودگی هوا، بیماری‌های قلبی و ریوی، بیکاری، مهاجرت و حاشیه‌نشینی رو به رو کرده است. وی افزود: از همین رو اگر دولت موضوع دریافت حق آبه هیرمند و تغییر مسیر و ایجاد سد بر روی رودخانه هیرمند را پیگیری نکند معلوم نیست چه اتفاقی برای تأمین آب مردم سیستان و بلوچستان از طریق این رودخانه می‌افتد.
مردم منطقه سیستان که سال‌ها به دلیل تنفس ریزگردها از اختلالات ریوی رنج می‌برند، بیشتر در معرض ابتلاء به بیماری کرونا قرار دارند.
رئیس‌کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی ادامه داد: بیماری‌های زمینه‌ای تنفسی همچون آسم و سل ارتباط مستقیمی با تشدید مشکلات ریوی دارد و مردم منطقه سیستان که سال‌ها به دلیل تنفس ریزگردها از اختلالات ریوی رنج می‌برند، بیشتر در معرض ابتلاء به بیماری کرونا قرار دارند.
وی با‌اشاره به اینکه تداوم خشکسالی در شمال سیستان و بلوچستان موجب حرکت شن‌های روان و افزایش غلظت ریزگردها و ناسالم شدن هوا می‌شود، گفت: موضوع دریاچه هامون به دلیل اهمیت آن باید از سایر مسائل تفکیک و از سوی دولت و مجلس به صورت ویژه پیگیری شود.
شهریاری با‌اشاره به اینکه در سال ۹۴ از وزیر امور خارجه درخصوص پیگیری حق آبه هامون طرح سؤال کرده است، گفت: در آن زمان آقای ظریف قول پیگیری این موضوع را دادند ولی با وجود اینکه ۵ سال از آن روز می‌گذرد هنوز هیچ اتفاقی در این زمینه نیفتاده و اوضاع مردم منطقه سیستان هم روز به روز بدتر می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه برای تأمین آب مردم سیستان و بلوچستان باید به دنبال راهکارهای جدید بود و در قدم اول باید یک طرح جامع تأمین آب شرب در استان با تکیه بر منابع داخلی تهیه شود، تصریح کرد: البته مسئولین وزارت امور خارجه نیز باید هرچه سریع‌تر مذاکرات درخصوص حق آبه هیرمند را شروع کنند.
نماینده مردم زاهدان در مجلس شورای اسلامی با تاکید بر اینکه طرح انتقال آب از دریای عمان باید هرچه سریع‌تر اجرایی شود، تصریح کرد: به طور قطع تأمین منابع آب پایدار برای شرب مردم استان سیستان و بلوچستان از طریق راه‌های جایگزین از جمله حفر چاه‌های ژرف و یا انتقال آب از دریای عمان از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است که امیدواریم مدنظر مسئولان مربوطه باشد.
با وجود اینکه همه کارشناسان و رسانه‌ها بر لزوم پیگیری موضوع حق آبه هیرمند از سوی وزارت امور خارجه و توجه به دریافت حق آبه تالاب بین‌المللی هامون از طریق سازمان حفاظت محیط‌زیست تاکید دارند نه تنها تاکنون اقدامی از سوی این نهادهای دولتی انجام نشده است بلکه به تازگی دیگر اظهار نظری نیز در این خصوص نمی‌کنند و ظاهراً این موضوع مهم دیگر برای مسئولان این دو نهاد دولتی حتی اهمیتی هم ندارد.